Hazırda dünya tarixi, dünya mədəniyyəti deyilən tarixin və mədəniyyətin yenidən nəzərdən keşirilməsinə ciddi şəkildə ehtiyac vardır. İnsanların şüuruna dünya tarixi, dünya mədəniyyəti, dünya fəlsəfəsi kimi yeridilən tarix, mədəniyyət və fəlsəfə, əslində əsasən Qərb-Avropa-Xristian tarixi, mədəniyyəti və fəlsəfəsidir. Bu anlamda Türk tarixi, Türk mədəniyyəti və Türk fəlsəfəsi deyə var olanlar, əsasən Qərb-Avropa-Xristian standartlarına uygun olaraq yazılanlardır. Hər halda ən azı iki əsrdır Qərb-Avropa-Xristian standartları dünya tarixi, dünya mədəniyyəti, dünya fəlsəfəsi içərisində Türk tarixi, Türk mədəniyyəti və Türk fəlsəfəsinin də çizgilərini müəyənləşdirmişdir. Əgər nəzərə alsaq ki, milli şüurun oluşmasında tarix şüuru mühüm rola malikdir, son iki əsrdə Türk tarixinin Qərb-Avropa-Xristian təsiri altında yazılmasının sonuclarını anlamaq zor deyildir.
Bu baxımdan öncə Yeni Türk Düşüncə Sisteminin nüvəsi saydığımız Türk Tarixinin yenidən dəyərləndirilməsinə nəzər yetirək. Məncə, tarix deyilən bir şey mifiloji, dini, mədəniyyət, fəlsəfə, cografiya, iqtisad, dövlət deyilənlərin ümumiliyidir. Bu anlamda Türk Tarixini də ələ alarkən aşağıdakılar nəzərə alınmaya bilməz:
1. Türk Mifoloji Tarixi
2. Türk Dini Tarixi
3. Türk Mədəniyyət Tarixi
4. Türk Fəlsəfə-Düşüncə Tarixi
5. Türk Coğrafi Tarixi
6. Tük İqtisad Tarixi
7. Türk Dövlət Tarixi
Deməli, biz tarixi "tarixlərin” içindən aşkar edib yazmalıyıq. Amma bu çox zordur. Çünki hər bir millət "tarixi”ni özü bildiyi kimi müəyyənləşdirir və yazır. Birində mifologiya, o birində din, başqa birində mədəniyyət, digərində coğrafiya önəmlidir. Çox maraqlıdır ki, bəzi "böyük” millətlər "tarix”lərində mifologiyaya bol-bol yer verdikləri halda, digərləri eyni şeyi etdikdə bunu qəbul olunmaz sayırlar. Bir millətin "tarix” olaraq yazdığı mif və din tarixindən ibarətdirsə, digər millətin "tarixi”ndə nədən mif və din tarixi öz əksini tapmasın!? Belə anlaşılır ki, dünyada hansı millətlərin sözü çox keçirsə, yaxud da kimlərsə "böyük” millətlərin qoltuqlarının altında yer alıblarsa, onların mifi də, dini də, mədəniyyəti də tarixdir. Yəni bu zaman mif, din, mədəniyyət, fəlsəfə deyilən nə varsa, tarix kimi qəbul olunur, elmi mahiyyət qazanır. Bu isə o anlama gəlir ki, mifin tarixə-tarix elminə, dinin tarixə-tarix elminə çevrilməsi prosesi "böyük” millətələrin "böyük” iradəsiylə müəyyənləşir. Əgər hər hansı millət də mifini, dinini, mədəniyyətəni tarix olaraq dünyaya çatdırmaq istəyirsə, "böyük” millətlərin iradəsiylə razılaşmalı, öncəlliklə, "böyük”lərin "şanlı” tarixlərini şəkksiz-şübhəsiz qəbul etməlidirlər. Əks təqdirdə, yəni "böyük” millətlərin iradəsinə zidd tarix yazmaq istəyən hər hansı millətin tarixi mif, din, səfsəfə olaraq rədd olunacaq, dünya tarixşünaslığı, dünya elmşünaslğı tərəfindən qəbuledilməzliyi irəli sürüləcəkdir.
Bu aqibəti yaşamış, yaşayan və yaşamaqda davam edən millətlər arasında Türk xalqları, o cümlədən Azərbaycan türkləri, Türkiyə türkləri vəb. xüsusi yer tutur. Hər halda, son iki əsrdə "böyük” millətlərin iradəsinə uygun olaraq böyük Türk Millətinin bir qolu olan Azərbaycan Türklərinin Tarixi Avropa-Rus-Xristian tarixinə və mədəniyyətinə uyğun olaraq yazılmağa çalışılmış, bunun ziddinə gedənlər "dünya tarixi”, daha dəqiqi desək Avropa-Rus-Xristian tarixi standartlarına cavab verə biləcək tarix yaza bilməməkdə ittiham olunmuşlar. Örnəyi, 19-cu əsrin birinci yarısında yaşamış A.A.Bakıxanlı artıq müstəqil bir Azərbaycan Türk dövlətinin tarixçisi olaraq deyil, qeyri-türk və qeyri-xristian dövlətinin-Çar Rusiyasının "tarixçisi” olaraq "Türk Tarixi”ni ("Gülüstani-İrəm”) qələmə aldığı üçün zamanında ciddi tarixçi olaraq qəbul görməmişdir. O zaman Bakıxanlının "tarix”çilik məsələsində başarlı olmamasının əsas səbəbi "elmi və obyektiv” tarix yaza bilməməsi deyil, yazdığı Türk Tarixində Avropa və Rusiya "tarixşünaslığı”nın prinsiplərinə əməl etməməsi idi. Bakıxanlı tarixi, özünündə yazdığı kimi elmlik, obyektivlik, yəni "tarix yazmaqda lazım gələn qaydalara riayət etmək”, eyni zamanda "millət təəssübündən və vətən tərəfdarlığından çəkinmək” prinsipləriylə qələmə alsa da, amma onun Türk (millət təəssübkeşi), Müsəlman (İslam təəssübkeşi) və Azərbaycan (Vətən təəssübkeşi) kimliyi Avropa və Rusiya "tarixşünaslığı” tətəfindən qəbul edilməz idi. Bu baxımdan Bakıxanlının "Türk Tarixi” Çar Rusiyasının tarixçilərinin, özəlliklə də çar I Nikolayın təbrincə desək «A.A.Bakıxanovun əsəri Avropa alimlərinin tənqidinə davam gətirə bilməz» dərəcədə, Avropa tarixşünaslğının elmi tarix dəyərinə "yüksələməmiş”di. Təbii ki, qeyri-türk, qeyri-müsəlman və qeyri-vətənli çarın və onun tarixçilərinin Bakıxanlının "Türk Tarixi” kitabıyla bağlı dedikləri, yazdıqları həqiqəti özündə əks etdirmirdi. Hər halda çar I Nikolay və onun tarixçilərini əndişəyə salan Bakıxanlının «Tarix»inin Avropa alimlərinin tənqidinə davam gətirib-gətirməyəcəyi, yaxud da həmin kitabda mifə, dinə yoxsa, faktlara, sənədlərə, mənbələrə çox müraciət edilib-edilməməsi deyil, Türk milləti təəssübkeşliyi, Milli Azərbaycan vətənpərvərliyi, Türk-İslam mədəniyyəti ruhunda yazılması idi. Bunun əksi olaraq Bakıxanlının Türk Tarixində nə Avropanın böyüklüyü, nə çar Rusiyasının əzəməti, nə də xristian mədəniyyəti gözə çarpırdı. Bizcə, çar I Nikolay və onun tarixçiləri Bakıxanlının Türk-İslam tarixinə və mədəniyyətinə bu qədər bağlı qala biləcəyini, eyni zamanda Avropa, Rusiya tarixinə və xristian mədəniyyətinə soyuqanlıqla yanaşacağını gözləmirdi.
Yeri gəlmişkən, Çar Rusiyası tərəfindən yayımlanmasına izin verilməyən Bakıxanlının bu əsəri Sovetlər Birliyi dönəmində yalnız çoxsaylı "düzəlişlər” dən sonra 1926-cı ildə rusca, 1951-ci ildə Azərbaycan türk dilində nəşr olunmuşdur. Özəlliklə, 1951-ci ildə Azərbaycan türk dilində nəşr olunan kitabda Sovet-Rus alimləri tərəfindən çox ciddi "düzəlişlər” aparılmış, 1951-ci il nəşrinə «Giriş» yazanlar bunu, belə əsaslandırmağa çalışırlar: «Əsərin bu çapında («Gülüstani-İrəm»in 1926-cı ildə, Bakıda rus dilində nəşri nəzərdə tutulur – F.Ə.) bəzi dəyişikliklər və bir çox nöqsanlar vardır. Xüsusilə coğrafi və şəxsi adların düzgün qeyd edilməməsini göstərmək lazımdır… Əsərdən tarixi əhəmiyyəti olmayan və mətni ağırlaşdıran bəzi hissələr çıxarılaraq nöqtələrlə əvəz edilmişdir».
Nəzərə alsaq ki, 1950-ci illərdə artıq Azərbaycanda «türk milləti», «türk tarixi», «türk mədəniyyəti» anlayışlarının işlədilməsi qadağan edilmişdi, ona görə də Bakıxanlının kitabından hansı hissələrin çıxarıldığı, yaxud da hansı hissələrdə düzəlişlərin aparıldığı aydın olur. Bunu, Bakıxanlının "Türk Tarix”inə qeyri-obyektiv izahlar verməyə çalışmış sovet ideoloqlarının aşağıdakı fikirləri də bir daha açıq şəkildə ortaya qoyur: "Əsərin müqqədəmə hissəsində müəllif Şirvan və Dağıstan xalqlarının mənşəyi haqqında məlumat verir. O, İslam dininin, istifadə etdiyi Şərq məxəzlərinin, eyni zamanda özünün idealist görüşləri əsasında ümumiyyətlə xalqların, xüsusilə Şirvan və Dağıstanda yaşayan xalq və tayfaların mənşəyini təhrif edilmiş bir tərzdə izah etməyə çalışmışdır”.
Bu, bir daha çar Rusiyası qədər Sovet Rusiyasının da, eyni ideoloji şəkildə Bakıxanlının əsərinə qərəzli münasibət bəslədiyini ortaya qoyur. Çünki Bakıxanlı «Tarix»i yazarkən heç bir təhrifə yol verməmiş, sadəcə Türk-İslam-Azərbaycan tarixinə və mədəniyyətinə aid qaynaqları üzə çıxarmışdır. Əlbəttə, bu bilgilər nə çar Rusiyasına, nə də Sovet Rusiyasına sərfəli deyildi. Onlar üçün, Bakıxanlının bu bilgiləri millətçi, vətənpərvər yönlü idi və ona görə də çar Rusiyası «Tarix»i nəşr etməkdən imtina etmiş, Sovet Rusiyası isə saxakarlıq üsullarına əl atmışdı.
Sovetlər Birliyi dönəmindəki "düzəlişlər” Bakıxanlının "Türk Tarixi” kitabına ciddi şəkildə kölgə salmaqla yanaşı, bu günə qədər də onun əsil variantının nəşrini "əngəlləmiş”dir. Hər halda, Bakıxanlının müstəqillik dönəmində (2001) yayımlanan nəşrinin çox çüzi dəyişiklərlə, 1951-ci ildəkinin eynisi olması bir tərəfə qalsın, burada hətta, mütəfəkkirin kitaba yazdığı "Ön söz”ün tamamilə ixtisar olunması təsadüfi ola bilməz. Üstəlik, bu kitabın qeyri-ciddi formatda, özü də "möminin” nəşriyyatı tətəfindən yayımlanması təəccüblüdür! Bu anlamda, az qala iki əsrə yaxın bir müddətdə Bakıxanlının əsərinin orijinalının nə dövlət, nə qeyri-dövlət səviyyəsində bu günə qədər nəşr olunmaması, bizcə, Avropa-Qərb-Rus-Xristian tarixinin və mədəniyyətinin Azərbaycanda hələ də öz üstünlüyünü qoruyb saxlanmasından xəbər verir. Hər halda, Azərbaycan insanı doğma dilində bu günə qədər öz tarixçisinin əsərinin orijinalıyla tanış olmaqdan demək olar ki, məhrum olmuşdur və bu məhrumiyyət hələ də davam etməkdədir. Niyə???!!!
Çar Rusiyası, Sovetlər Birliyi müstəmləkəçilik siyasətinin tərkib hissəsi kimi, Avropa-Rus-Xristian tarixinə uyğun "milli” tarix və "milli” mədəniyyəti yaratmaq sahəsində Bakıxanlının, Zərdabinin, Z.Bünyadovun, S.Əliyarlının timsalında əsasən, ugur qazana bilməsə də, bu o demək deyil ki, istəyinə çata bilməmişdir. Hətta, Bakıxanlının örnəyində belə Azərbaycan Türk Tarixinin hansı faciələr yaşadığı göz önündədir. Digər tərəfdən, Çar Rusiyasına və Sovetlər Birliyinə Mirzə Fətəli Axundzadələr, Məhəmməd Ağa Şahtaxtlılar, İqrar Əliyevlər, Fəridə Məmmədovalar, Nailə Vəlixanlılar Avropa-Rus(Sovet)-Xristian tarixinə kifayət qədər xidmət etdilər, hələ də bu proses davam edir. (modern.az)
Doç., Dr. Faiq Ələkbərov
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
