Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Cənubi Qafqaz 3 dövlətin – Rusiya, İran və Türkiyənin mübarizə meydanına çevrilib. Düzdür, burada Qərb və ABŞ maraqları da var. Ancaq söhbət regiona sərhəd dövlətlərdən gedir.

Türkiyə və Rusiyadan fərqli olaraq İran Cənubi Qafqaz ölkələri ilə münasibətlərini qoruyub saxlayıb. İranın Avropa və Asiyanın kəsişməsində yerləşdiyi geosiyasi maraqları ondan aktiv xarici siyasi kurs yeritməyi tələb edir.

Bu siyasət istər Yaxın Şərqdə, istər Mərkəzi Asiya, istərsə də Fars körfəzi hövzəsində kifayət qədər gözəçarpacaq səviyyədədir.

Ancaq rəsmi Tehranın ənənəvi maraqlarının olduğu Cənubi Qafqaz regionunda bu aktivlik çox da hiss olunmur. Buna səbəb kimi Şərq sərhədlərində yerləşən Əfqanıstanda davam edən müharibə, Pakistanla sərhəddin hər iki tərəfində yaşayan bəluc xalqının azadlıq mübarizəsi, İran sünnilərini öz sıralarında birləşdirən “Cundullah” qruplaşmasının özünü periodik biruzə verən terror aktivliyi, İraqda səlahiyyət üstündə çəkişən sünni-şiə qarşıdurması və əsas məsələ Suriyada vətəndaş müharibəsinin davam etməsini göstərmək olar.

Problemli qonşularla yanaşı, uğradığı beynəlxalq sanksiyalar İran İslam Respublikasının geoiqtisadi və geosiyasi vəziyyətini daha da ağırlaşdırıb. Bu kontekstdə İranın Cənubi Qafqazdakı passivliyi başa düşüləndir.

Lakin Avrasiya regionundakı mövcud status-kvo dəyişəcəyi halda, İran yenidən regiona daha aktiv şəkildə dönə bilər.

İran- Azərbaycan

Əsrlər boyu İran və Azərbaycan vahid siyasi, iqtisadi və mədəni məkan kimi mövcud olub. Bu təsir Ermənistana və Gürcüstana da şamil olunur. Lakin məzhəb yaxınlığı, uzun əsrlər boyu türk sülalələrinin hökmdarlıq etdiyi İran məhz Azərbaycanla daha sıx formatda müansibətlər qurub. Lakin 1813 və 1828-ci il Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə bu əlaqələr ciddi şəkildə zəifləyib.

Hətta İran-Azərbaycan münasibətlərinin bu hadisədən sonra hələ də özünə gələ bilmədiyini iddia etmək olar. Rusiya İmperiyası və Sovet İttifaqı dövründə bu münasibətlər Moskvanın imkan verdiyi səviyyədə saxlanılırdı.

Lakin İrandakı çoxmilyonlu azərbaycanlı icması əlaqələrin saxlanılması üçün zamansız bir arqumentdir.

1991-ci ildə Azərbaycan, Ermənistan və Gücüstanın müstəqillik elan etdiyi məqamda İran regiona yenidən öz tarixi təsirini bərpa etmək istədi.

Azərbaycanla çoxvektorlu yeni siyasətin əsas qoyuldu. Bu siyasət Xəzər dənizinin hüquqi statusunun müəyyən olunmasına, enerji ehtiyalarının ortaq istiqamətdə marşrutlaşdırılmasına, regional əhəmiyyətli nəqliyyat layihələrinin icrasına yönəlmişdi.

İqitsadi əlaqələrin stimullşadırılması və İran şirkətlərinin Azərbaycan bazarına daxil olması ilə yanaşı, İran xüsusi xidmət orqanlarının Azərbaycandakı dini qruplaşmalara təsir göstərməsi və onların vasitəsilə müəyyən manipulyasiyalar apamaq istəyi ilə müşahidə olunurdu. Bu isə təbii ki, rəsmi Bakının gözündən yayınmır və münasibətlərə soyuqluq gətirirdi.

Xüsusən son illərdə baş verən qarşılıqlı casus skandalları münasibətlərdə hər şeyin normal olmadığını üzə çıxartdı.

2012-ci ilin avqustunda iki azərbaycanlı şairin “İranda casusluq etmələri” iddiası ilə həbs olunmaları Azərbaycanda iranlı jurnalistin narkotik maddələr ticarətində adının hallanması ilə paralel baş verdi. Həmin ilin sentyabrında İran və Azərbaycan həbs etdikləri insanları demək olar ki, eyni vaxtda azad etdilər.

Bundan əlavə, 2012-ci ildə “Avroviziya” beynəlxalq mahnı müsabiqəsi zamanı xarici qonaqlara qarşı terror aktları planlayan mütəşəkkil cinayətkar dəstənin ifşa olunması və məhkəmədə onların İranın sifarişini yerinə yetirdiklərini iddia etməsi cənub qonşumuzun ikili oyunundan xəbər verirdi.

Bir məqam xüsusi ilə münasibətlərin yüksələn xətlə inkişaf etməsinə mane olur - Azərbaycanın İsraillə sıx əməkdaşllıq etməsi.

İsraildən dəyəri milyardlarla dollar ölçülən pilotsuz təyyarələrin, müasir rabitə sistemlərinin, xüsusi vasitələrin alınması İranı qıcıqlandırır.

Bunu İslam Respublikasında böyük avtoritetə malik Ayətullahların cümə xütbələrindən, yüksək rütbəli İran hərbçilərinin bəyanatlarından sezmək olur. İranın nəzərində “sionist İsrail” və “imperialist” ABŞ-la əməkdaşlıq edən Azərbayucan İranın regionda təklənməsinə çalışır.

İranda ötən il  nüvə tədqiqatı ilə məşğul olan 2 alimin bomba partlayışları nəticəsində həlak olmaları cənub qonşumuzun bu məsələdəki radikalizmini daha da itiləyib.

Xəzərdə toqquşan maraqlar

Sovet İttifaqının süququtu ilə Xəzər dənizinin hüquqi statusu barəsində yeni razılaşmanın imzalanmasına ehtiyac yarandı. Mübahisəli ərazilərdəki neft-qaz yataqlarının və bioresursların istismar olunması üçün hüquqi sənədin qəbul olunması vacib sayılırdı.

Lakin Xəzəryanı dövlətlərin bu məsələdə mövqeyi fərqli oldu. Azərbaycan, Qazaxıstan və Rusiya bir neçə illik danışıqlardan sonra vahid mövqe formalaşdırdılar. Bu mövqe Xəzər dənizinin orta xətti böyunca bölünməsini nəzərdə tuturdu. İran və Türkmənistan isə bütün 5 ölkənin bərabər paya – 20%-ə sahib olmasını təklif edirdilər. Bu təklifin absurdluğu ondan ibarət idi ki, belə olan halda Azərbaycan İranla həmsahil olan bir neçə kilometr dəniz ərazisini itirməlidir.

Eyni hal digər ölkələrin sərhədlərinə də aiddir. Rəsmi Tehranın bu məsələdə inadkar olması Xəzər dənizi ilə bağlı 1921 və 1940-cı illərdə imzalanan SSRİ-İran müqviləsinə istinad etməsi idi.

Həmin müqavilələr İranın Xəzər dənizi hövzəsinin 20%-nə sahib olmaq hüququnu tanıyırdı. Bölgədəki yeni reallıqlar – SSRİ-nin süqutu İranı maraqlandırmırdı. Bu ölkənin mövqeyinin dönməzliyi ucbatından Xəzər dənizinin hüquqi statusu hələ də həll olunmayıb.

Maraqlıdır ki, 1990-cı illərin sonu, 2000-ci illərin əvvəllərində İran qırıcı təyyarələri bir neçə dəfə Azərbaycanın dəniz sərhədlərini pozmuşdu. Sonradan belə insidentlər heçə endi. 

Buna baxmayaraq ölkə rəhbərləri səviyyəsində qarşılqılı münasibətlər normal görünür. Qarşılıqlı səfərlər və forumlar keçirilir, yeni iqtisadi layihələr müzakirə olunur.

Təsadüfi deyil ki, 2013-cü ilin İran-Azərbaycan münasibətlərinə yekun vuran İranın Azərbaycandakı səfiri Möhsün Pakain 2012-ci ilə nisbətən 2013-cü ildə ölkələrarası ticarət dövriyyəsinin miqdarının 23% artaraq 1 milyard dollara çatdığını vurğulayıb.

Azərbaycan-İran münasibətlərinin pozitiv məqamlarından biri nəqliyyat proektləri hesab olunur. İslam Respublikasında tikintisi davam edən Qəzvin-Rəşt-Ənəzli dəmiryolu xətti bu baxımdan önəmli əhəmiyyətə malikdir. Rəsmi Tehran artıq layihəyə 280 milyon dollar vəsait ayırıb və daha 160 milyon dolların ayrılması nəzərdə tutulub.

Sadəcə olaraq, Qərbin İrana qarşı tətbiq etdiyi maliyyə sanksiyaları proektin gerçəkləşməsini bir az ləngidir. Buna baxmayaraq İranla-Azərbaycan arasında nəqliyyat layihəsi gerçəkləşərsə, Astara stansiyasında birləşəcək iki ölkənin dəmir yolu sistemləri ortaq ticarət əməliyyatlarını və gələcəkdə İran məhsullarının Avropa bazarına çıxarılmasına şərait yaradacaq. 90-cı illərlə müqayiəsədə İranla Azərbaycan daha sıx inteqrasiya proseslərinə daxil olub.

Uzun müddət açılmasına icazə verilməyən Azərbaycanın Təbrizdəki konsulluğunun fəaliyyətə başlaması və Bakı ilə birbaşa hava reyslərinin olması Azərbaycan-İran münasibətlərində müsbət tərəflərdən hesab olunur. Öz ərazisindəki 30 milyonluq azərbaycanlı icmasından müəyyən məqamlarda çəkinən İran Azərbaycanın bu kontekstdəki münasibətinə həssas reaksiya verir.

Bakıda “Cənubi Azərbaycanın Azadlıq Cəbhəsi” adlı konfransın keçiriləmsinə sərt reaksiya bu qorxulardan xəbər verir. Amma İran Azərbaycanında ara-sıra baş verən kütləvi etirazlar, Təbrizin “Traxtorsazi” futbol klubunun oyunlarında səslənən türkçü şüarlar bölgə əhalisinin də İrana loyal ola bilməyəcəyini göstərir.

Nüfuzlu qonşusunu qıcıqlandırmaq istəməyən Azərbaycan isə Cənubi Azərbaycan mövzusunda dövlət səviyyəsində ehtiyatlı davranır.

 İran-Ermənistan

Ermənistan-İran münasibətlərinə gəldikdə 35 kilometrlik qısa sərhəd xətti ölkələrin münasibətlərini inkişaf etdirməsinə mane olmur.

Ermənistan müstəqillik əldə etdiyi dövrdən İran tərəfindən isti münasibət hiss edib. ABŞ-dan sonra Ermənistanın müstəqilliyini tanıyan ilk dövlət də məhz İran olub.

İşğalçı siyasəti nəticəsində blokadaya düşən Ermənistan məhz İranın əraq və yanacaq yardımı ilə müstəqilliyin ilk illərində ayaq üstə dayana bilib.

Qərbin sanksiyaları çoxsaylı iran-erməni enerji layihələrinin maliyyələşməsini sual altına alsa da, görünür ki, rəsmi Yerevan öz qonşusu ilə münasibətləri pisləşdirməyə və sanksiyalara qoşulmağa razı deyil. Ermənilər yaxşı anlayırlar ki, belə olan halda radikal qərar verməkdə həmişə qətiyyətli olan İran Ermənistanla sərhədləri bağlayacaq və enerji resurslarının verilişini dayandıracaq.

Bu, Ermənistanın bir dövlət kimi sonu demək olardı. Mövcud geosoyasi situasiyada rəsmi Yerevan tələsəməyə bilər. İranla münasibətlər daha sıx və hətta strateji əməkdaşlıq səviyyəsinə də çatdırmaq olar. Avrasiya İttifaqına yaxınlarda üzv olmaqla bu qlobal layihəni İranla əlaqələndirməkdə Ermənistan körpü rolunu oyanayacaq. Amma Yerevan Avropa Birliyi ilə Assosiativ üzvlük müqaviləsi imzalamağı üstün tutsaydı, çox güman ki, Sərkisyan hakimiyyəti Qərbin İranla bağlı siyasi pressinqi ilə üz-üzə gələcəkdi.

Hazırda iqtisadi əsasda olan İran-Ermənistan münasibətləri gələcəkdə Cənubi Qafqazda Rusiyanin iştirakçısı olduğu siyasi birliyə də çevrilə bilər.    

Münasibətlərin iqtisadi xaraketi dedikdə 500 milyonluq ticarət dövriyyəsi, 2007-ci ildə istifadəyə verilən İran-Ermənistan qaz xətti nəzərdə tutulur.

Bundan başqa, İranın qaz tədarükünə qarşılıq Ermənistan Araz çayı boyunca yerləşən İran ərazilərini elektrik enerjisi ilə təmin edir. Regionda təcrid olmamaq üçün Ermənistanla münasibətlərə xüsusi həssaslıqla diqqət ayırır.

Burada haşiyə çıxaraq qeyd etmək lazımdır ki, Cənubi Qafqaz regionunda Rusiyanın maraqlarını zərbə altına alacaq addımlar atmayan İran Ermənistanı da rəsmi Moskvanın forpostu kimi tanıyır.

İran, Rusiya və Ermənistanın regionda bir sıra məqamlarda üst-üstə düşən maraqları, Türkiyənin təsirlərinin qarşısını almaq istəyi bir növ Rusiya-İran-Ermənistan ittifaqının mövcudluğuna dəlalət edir. Bunun qarşılığında isə Türkiyə-Azərbaycan-Gürcüstan birliyi güclənir.

Ehtiyatlı siyasət yürüdən rəsmi Tehran bununla belə, Dağlıq Qarabağ münaqişəsində neytral mövqe tutmaqla seçilir. Yəni Dağlıq Qarabağı Azərbaycan ərazisi kimi tanıyır.

İran-Ermənistan münasibətlərinə dinamika qatan daha bir cəhət erməni diasporu amilidir. İranda yaşayn 120 mnilik erməni icması ictimai həyatda aktiv iştirak etməklə yanaşı, qarşılıqlı investisiya axınları yönləndirir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi həll olunana və Türkiyə ilə sərhədlər açılana qədər Ermənistan İranla xoş qonşuluq münasibətləri saxlamağa məcburdur.

 Gürcüstan – İran münasibətləri 

Cənubi Qafqazda Gürcüstanla sərhədlərinin olmamasına baxmayaraq tarixən İran-Gürcüstan münasibətləri çox sıx olub.

Hətta Səfəvilər dövrüdə on minlərə gürcü İranın daxilinə köç edib. Lakin erməni icmasından fərqli olaraq çoxsaylı olmayan və zəif təşkilatlanmış gürcü icması ikitərəfli münasibətlərdə gözəçarpacaq rol oynamır.

Azərbaycan və Türkiyənin iştirak etdiyi Bakı-Tbilisi-Qars, Bakı-Tbilisi-Ərzurum və Bakı-Tbilisi-Ceyhdan kimi regional və qlobal enerji-nəqliyyat layihələrinin əsas tranzit ölkəsi olan Gürcüstanı İran həm nüfuzlu bir regional oyunçu, həm də turist potensiallı geniş bir tərəfdaş kimi qəbul edir.

Təsadüfi deyil ki, 2010-cui ildə Gürcüstanın əsas turistik bölgələrindən olan Batumidə İran konsulluğu fəaliyyətə başladı.

2001-ci il yanvarın 1-dən isə iki ölkə arasında viza rejimi aradan qaldırıldı. Maraqlı məqamlardan biri uzun müddətdir ki, barəsində danışılan İran-Ermənistan-Gürcüstan nəqliyyat dəhlizidir. Bu dəhliz Azərbaycan və Türkiyəni kənarda qoymaqla İran məhsullarının Avropa bazarına çıxarmaq üçün nəzərə tutulub. Tərəflər arasında heç bir prinsipial razılıq olmasa da gerçəkləşəcəyi halda nəqliyyat dəhlizi Ermənistanin blokadadan çıxmasına səbəb olacaq. Fars körfəzindən məhsulların Gürcüstanın Poti limanı vasitəsilə Avropaya ixracı Azərbaycanın da strateji maraqlarına cavab vermir.

Bütövlükdə, İranın yeni prezidenti Həsən Ruhani sələfləri Məhəmməd Xatəmi və Mahmud Əhmədnejatın siyasi xəttini davam etdirir: Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı maraqlarını nəzərə alaraq hər 3 dövlətlə mülayim münasibət saxlamaq, Türkiyənin regiondakı nüfuzuna qısqanclıqla yanaşmaq və bölgədə İsrailin təsirini neytrallaşdırmaq. 

Amma geosiyasi iqlimin dəyişməsindən asılı olaraq İranın ritorikasının da sərtləşə biləcəyini unutmaq olmaz.(modern.az)