Qəribəsi budur ki, ana qızının hamilə olmasını ərinə deyən zaman əvvəlcə qızına haqq qazandıran ata, bu dəfə çox pis hala düşür və elə ordaca qızına nifrinlər yağdırır, hətta onun üzünə tüpürmək, döymək istəyir, mən camaatın üzünə çıxa bilmərəm, o uşaq məhv olunmalıdır deyir. Burada təbii ki, ana buna mane olur və o hər vəchlə həm qızını, həm də ərini, uşağı abort elətdirmək niyyətindən daşındırmağa çalışır
Gənc tamaşaçılar teatrında dramaturq Əli Əmirlinin “Hasarın o üzü” adlı pyesi əsasında səhnələşdirilən tamaşanın premyerası oldu. Elə girişdəcə Əli müəllimlə rastlaşdım, ondan televiziya üçün müsahibə aldım. O iki dəqiqəlik qısa müsahibəsində mövzu diqqətimi cəlb etdi. Dramaturq pyesi bir cümlə ilə belə ifadə etdi, “bir ailədə dinə ikili münasibət”. Tamaşaya baxıb təəssüratlarımı yazmaq qərarını verdim.
Əvvəla, onu qeyd edim ki, əsəri elə ilkin mərhələdə təkcə mövzu seçiminə görə uğurlu saymaq olar. Çünki son zamanlar cəmiyyətdə din və buna da yanlışlıqla qarşı tərəf kimi təqdim olunan mahiyyəti dəyişdirilmiş azadlıq ən çox müzakirə olunan mövzulardandır. Bu əsər və bu tamaşa da özünəməxsus şəkildə həmin mövzulara işıq tutur və özünəməxsus şəkildə həll təklif edir.
Tamaşa ev sahibəsi Humayın ( Həmidə Ömərova) səccadə üzərində namaz sonrası dua etməsi ilə başlayır. Elə bu ilkin görüntü sonralar tamaşa boyu prioriteti təyin edir. Ancaq bu prioritetdə dindar kimi müsbət təqdim olunan Humay və onun fonunda dində bir çatışmazlıq var. Çünki əsərdə Humay xanım birmənalı olaraq müsbət bir tərəf nümayəndəsi kimi göstərilsə belə, onun özü naqisdir, rejissor (Bəhram Osmanov) elə ilk məqamdaca bəzi şeyləri gözdən qaçırdıb və onu tam olaraq “düzəldə” bilməyib. Məsələn, Humay, ərinin evə gəlməsinə baxmayaraq, səccadədən ayrılmır və dua etməyə davam edir. Halbuki əslində, din özü istənilən anda, situasiyada qadını ilk növbədə ərinə xidmət etməyə çağırır. Yəni ərinin gəlişini ən azı onun lap yaxınında olduğuna görə, onunla eyni otaqda olduğuna görə hənirtisindən hiss edən Humay heç onu vecinə də almır və dua etməyə davam edir. Burada isə təbii ki, o, bir dindardan, sevgi dolu insandan çox, sanki iddialı bir qadına bənzəyir. Əri də haqlı olaraq o situasiyada qadınının onu qarşılamamasından şikayətlənir. Pyesdə isə bu hissədə qadın dua yox, məhz namaz halında təsvir olunur. Əgər rejissor da tamaşada eyni şeyi etsəydi, o zaman onun Humayını bağışlamaq olardı. Çünki o namaz qılır və buna görə ayrıla bilmir deyə düşünə bilərdi tamaşaçı. Ancaq o namaz qılmır, sadəcə, namazsonrası dua edir. Zaman keçdikcə dramaturqun təqdim etdiyi dindar Humayda da eyni çatışmazlıqlar hiss olunur. Gedişat boyu Humayı sanki təhdidlə, inadla, bəzən də qəzəblə dinə, Allaha dəvət edən görürük və təbii ki bu, yenə onun müsbət dindar etalonunu sındırır, hətta bəzən ikrah doğurur. Çünki o, ardı-arası kəsilmədən nəsihətlər edir, ərinə “Allaha yalvarıram ki, sənin ürəyinə vurduğu möhürü açsın, gözündəki pərdəni götürsün” deyir, önünə çıxan hər kəsi qınayır. Hətta bir situasiyada əri Qəriblə (Nurəddin Mehdixanlı) söhbət edən zaman üzünü auditoriyaya çevirir və ordakıları belə suçlamaqdan çəkinmir. Ümumiyyətlə, onu qeyd etmək yerinə düşər ki, Humay rolunun ifaçısı Həmidə Ömərova çox böyük kino bilicisi, kino xadimi olsa da, uzun illər teatrdan, səhnədən ayrı qalmaq bir peşəkara necə təsir edərdisə, ona da elə təsir edib. Əsərdə həllini tapmayan hadisələrdən biri də bu ailənin qızının anasının dindar olmasına baxmayaraq, niyə belə açıq-saçıq olmasının cavabsızlığıdır. Çünki həqiqətən, o qədər nəsihətlər yağdıran ana, bir dəfə də olsun qızı ilə dindar qəlibindən çıxıb ana kimi danışmır. Qız isə fikirlərinə, baxışlarına görə yox, həm də konkret olaraq bütün davranışlarına, açıq-saçıq geyiminə görə, sanki bu ailəyə yamaq kimi görünür. Tamaşaçı, qadının hər kəsə bu qədər nəsihətlər verməsinə baxmayaraq niyə qızını da tərbiyə edə bilməməsinə cavab tapa bilmir. Bu cavabı bəzən “bunların qəlbi möhürlüdür” deməklə ana özü verir. Ancaq təbii ki, bu həll deyil. İxtisasca həkim olan ərin evə gəlişi zamanı onun bu gün bir xəstə qızı əməliyyat etməsindən, onun başında şiş aşkarlamasından söhbət gedir və yenə də ər “bəs Allah hara baxır” və.s kimi ittihamlar səsləndirir, qadın da ona özünəməxsus şəkildə cavab verir. Çünki Qərib realist adamdır, hadisələrə də ancaq belə baxır. Məsələn, xanımıyla bir söhbətində o istehzayla “Axirət Cənnət və Cəhənnəmdən ibarətdir. Süddən çaylar, şirin meyvələr, huri və qılmanlar, o tərəfdə də şaqqır-şuqqur qaynayan qır tiyanları, üstündən də ayaqları ülgüc kimi kəsən qıl körpü.” Qadın isə bu sözləri, bu fikirləri ilə özünü, öz düşüncəsini, mövqeyini tamaşaçıya təqdim edir – “Sən Quran ayələrinə istehza eləyirsən, amma insanların hamısı ağıllı deyil, onların arasında ağılsız, korafəhm, ibtidai olanlar da var. Onlar Cənnət deyəndə bayaq sən sadaladıqlarını düşünürlər, çünki onların aləmində xoşbəxtlik firavanlıqdan başqa bir şey deyil, Yaradan onlarla başa düşdükləri dildə danışır. Əsas hikmət isə örtülüdür, onu imanla, kamil qəlblə, son nəticədə, açılan bəsirət gözü ilə görmək mümkündür. Hasarın o biri üzü də var, görünməyən üzü” . Əslində, sosial problemlərlə, bəzən mentallıqların keçilməzliyi ilə əhatə olunan əsərin, leytmotivin qayəsi bu əks fikirlərə sahib olan insanların mübarizəsi və sonda qadının, dolayısıyla insanlığın qələbəsidir. Çünki ən sonda məlum olacaq ki, məhz qadının səyi nəticəsində dünyaya gələcək bir insanın-körpənin, həmçinin çarəsizlik burulğanında boğulan Zərifin, ona artıq nifrət bəsləməyə başlamış atanın və dolayısıyla bir ailənin həyatı xilas oldu. Ancaq sona qədər çox mübarizələr baş verir. Ailənin yeganə qız övladı olan Zərif bir oğlanla görüşür. Ana onu “bizim vaxtımızda elçilik varıydı, el adətiylə ərə getmək varıydı, qadınlıq isməti varıydı, bu nədi ay qızım” deyib nəsihət etdiyi zaman o anasına “ay ana, artıq sənin dediklərin keçmişdə qaldı, mən azadam, belə istəyirəm, belə də edirəm” deyir və əsəbi halda çıxıb gedir. Ana isə söhbətin üstünə gələn ərinə bu haldan şikayət etsə də, bu bir nəticə vermir. Çünki ata da eynilə qızının dediklərini qadına deyir və qızına haqq qazandırır. Ancaq bir müddət sonra qız hamilə qalır. Artıq onun sevgilisinin telefonlarına da zəng çatmır və o hamilə vəziyyətdə əsəbi, çarəsiz bir duruma düşür. Qəribəsi budur ki, ana qızının hamilə olmasını ərinə deyən zaman əvvəlcə qızına haqq qazandıran ata, bu dəfə çox pis hala düşür və elə ordaca qızına nifrinlər yağdırır, hətta onun üzünə tüpürmək, döymək istəyir, mən camaatın üzünə çıxa bilmərəm, o uşaq məhv olunmalıdır deyir. Burada təbii ki, ana buna mane olur və o hər vəchlə həm qızını, həm də ərini, uşağı abort elətdirmək niyyətindən daşındırmağa çalışır. Dramaturq burada bu gün də cəmiyyətin bəlasına çevrilən abortu, insan qətlini haqlı olaraq gündəmə gətirir. Müəllifin ən gözəl tapıntısı da məhz bu hadisələrdən sonrakı situasiyada ananın və əks tərəflərin müqayisəsi ilə açılır. Belə ki indiyə kimi ananın dediyi bütün mənəvi dəyərlərə xor baxan, cəmiyyəti, mentaliteti birmənalı olaraq büsbütün ayaqlar altına atan qız və ata problem qarşısında özlərinin necə qeyri-səmimi olduqlarını göstərirlər. Çünki öncə heç bir dəyər tanımayan bu insanlar qız – Zərif hamilə qaldıqdan sonra “filankəs bizə nə deyər, mən el içinə çıxa bilmərəm, mənim uşağıma bic deyərlər, bu uşağın dünyaya gəlməsi heç cürə mümkün deyil” deyirlər və əslində, özlərinin azad yox, bir anlamda qul olduqlarını göstərirlər. Müəllifin ən gözəl həlli burada ananın mövqeyi ilə büruzə verir. Çünki hər zaman dəyərlərdən, mentalitetdən danışan, onlara son dərəcə önəm verən ana, bu dəfə ata və qızın qul olduğu saxta “mentalitet”ə qarşı çıxır. Çünki onun dini bunu tələb edir. Din ana bətnində uşağın qətlini birmənalı olaraq haram bildiyinə görə qadın bu situasiyada “cəmiyyət nə deyər” yox, “Allah nə deyər” prinsipini üstün tutur. Dolayısı ilə qadın burada ən azad olan insandır. Çünki o dəyərlərə hər zaman hörmət etsə də, bəzən dəyər adı altında insanlara sırınan və əslində, mentalitetə heç bir aidiyyəti olmamasına baxmayaraq onun içində yer alan saxta “mentallığa” qarşı çıxır, “başqaları bizə qınaq edər deyə uşağı öldürməliyikmi” deyə sual edib ərini və qızını dilemma qarşısında qoyur. Bu arada biz zamanla Qəribin də başında ağrılar olduğunu və onun getdikcə şiddətləndiyini görürük. Bir dəfə isə onun ağrısı lap möhkəm tutur, o yıxılır, yataq xəstəsi olur və beləcə, ananın iztirabları daha da artır. Qızı Zərif isə hələ də mənəvi yoxsulluq ucbatından vəhşiləşməyə davam edir. O hətta anasının istəyi ilə atasının başından əməliyyat etdiyi yetim qızın, Çiçəyin (Səbinə Məmmədova) ailələrinə gəlişinə də narazıdır və hər fürsətdə onu səbəbsiz incidir. Qeyd edim ki, Çiçək rolunun ifaçısı Səbinə Məmmədova ilk dəfə olaraq böyük teatr səhnəsinə çıxmağına baxmayaraq, maraqlı oyun sərgilədi. Onun ifasında səslənən öz-monoloqu, uşaq vaxtı dərsdə yazdığı ana inşasını oxumağı da özünəməxsus idi və bu monoloq tamaşaçılar tərəfindən də alqışlarla müşayiət olundu. Burada da yenə müəllifin bir özəlliyi, müsbət cəhəti ortaya çıxır. Çünki onun burada qızın dilndən söylədiyi monoloqda bizim həmişə adət etdiyimiz kimi uşaq öz anasını onu qoyub getdiyinə, atdığına görə ittiham etmir. Əksinə, o, “ana, kaş səni bircə dəfə də olsa görəydim və qorxma, mən səni bağışlamışam deyə biləydim” deyir. Əli Əmirlinin təqdim etdiyi bu uşaq anasını hər şeyə rəğmən anlayır. Məsələn, onun belə bir sözü var- “ bilirəm ki, sən məni öz xoşunla, öz istəyinlə atmadın, hər şeyə bais insanlardır, onların tənəsindən, dedi-qodusundan, ondan da əcaib qəddarlıqlarından qorxmusan. Bəlkə də, mənim sağ-salamat qalmağımı istəyib özgələrin ümidinə buraxmısan. Mən sənin günahınam, heç vaxt bağışlanmayacaq günahın, amma mən səni bağışlayıram, çəkdiyim bütün əziyyətləri, əzabları, təhqirləri, təcavüzləri, haqq-nahaq başıma dəyən qapazları halal eləyirəm sənə, yox, bu azdır, mən səni sevirəm”. Dolayısıyla dramaturq bu uşağın dilindən ananı yox, ananın yaşadığı, mənsub olduğu cəmiyyəti tənqid edir. Ümumiyyətlə, tamaşa həm də bu gənc aktrisanın (Səbinə Məmmədova) böyük tamaşaçı auditoriyasına təqdimatı, eyni zamanda Həmidə Ömərovanın uzun illərdən sonra səhnəyə qayıdışı ilə də yadda qaldı.
Hadisələr gərginləşdikcə tamaşaçı personajları daha qabarıq görə bilir. Artıq başlarına gələn bütün “bəlalardan” bezən ata öz xanımı ilə söhbətində “niyə bunlar oldu” deyərkən öz günahlarını xatırlamağa başlayır və məlum olur ki, deyəsən, o, zamanında həddindən artıq “realist”cəsinə yanaşaraq ilk övladları olan Zərifdən sonra sosial problemlərin çoxluğunu, şəraitsizliklərini bəhanə edib dünyaya gələ biləcək bir çox övladlarının qətlinə fərman verib. Bəli, o öz xanımını illər öncə dəfələrlə abort etdirməyə məcbur edib. Hətta o dərəcədə ki, artıq sonralar şəraitləri normallaşdığı zaman uşaq istəsələr belə, ananın vücudu artıq uşağa sahib ola bilməyəcək qədər gücsüzləşib, sıradan çıxıb. Son həddə hər şey dalana dirənərkən, Zərif artıq bezərək özbaşına uşağını abort etdirməyə gedərkən biz ona yenə Çiçəyin mane olmağa çalışdığını görürük. Çünki bu personaj da müəllifin əsərdə müsbət, xilaskar tərəf kimi təqdim etdiyi qadının, Humayın yetirməsi, onun ardıcılıdır və o da dindar olduğuna görə aborta, uşaq qətlinə birmənalı olaraq haram, günah bir iş kimi baxır. Tamaşa əvvəldə qadının dua etməsi ilə başladığı kimi, sonda da kişinin dua etməsi ilə bitir. Son səhnədən Qərib səhnənin önünə gəlir və üzü tamaşaçılara tərəf səcdəyə gedərək bu sözləri deyir : “Allahım, sən Rəbbimsən, Səndən başqa tanrı yoxdur. Məni Sən yaratdın, mən Sənin qulunam. Allahım, işlədiyim qüsurların pisliyindən sənə sığınıram. Mənə verdiyin nemətləri etiraf edirəm. Günahlarımı bağışla. Allahım, zarafatımı, ciddi halımı və bilə-bilə etdiyim günahlarımı bağışla...” Pyesdə dramaturq hadisələri bir az daha açsa da, rejissor sonluğu Qəribin duasıyla bitirir. Bu situasiyada təbii ki, artıq tamaşaçı sonluğun tam olaraq detalları ilə necə olduğunu da bir növ özü aydınlaşdırır. Çünki müəllifin indiyə qədər bizə mübarizədə təqdim etdiyi tərəflərdən inkarçı mövqedə dayanan Qərib, artıq inkarçı yox təslimçidir son anda. Tamaşaçı isə məhz Qəribin bu addımından sonra onun da, onun hamiləlikdən sonra nifrət bəslədiyi qızının da, qızının dünyaya gətirəcəyi körpəsinin də aqibətini bilir. Əslində, dramaturq tərəfindən bu cür, fərdin özünü düşünməyə, cəmiyyəti lənətləməkdənsə günahı, qəbahəti özündə axtarmağa sövq etdirən tərzdə bir yanaşma sərgiləyən əsər ortaya qoyması rejissorun da tamaşanı məhz o cür sonluqla bitirməsi həmahənglik təşkil edir. Ən əsası tamaşa özünəməxsus bir aura yaratdı, uzun müddətdir teatrda sırf bu mövzuda yaranan boşluğu doldura bildi və ən əsası ona baxan bütün tamaşaçılara öz mesajını ötürərək onları hasarın o üzü haqqında da düşünməyin vacibliyini xatırlatdı.
Kamal Yaşar
/Birlik.az/
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
