İslahatlar adı altında 142 illik yaşı olan teatrı nədən çökdürürlər?

Ötən yüzilin 30-cu illərində stalinizm siyasəti Azərbaycana qarşı sadəcə ağır və üzücü repressiyaları tətbiq etməmişdi. Ondan daha qorxulu olan, bu günə kimi davam edən bir ideologiyanı yaşam normamıza çevirməyi düzənləmişdi. Bu, Azərbaycan Türkünü inkar yolu idi. İlk addım kimi "Hind-Avropa” nəzəriyyəsini bizə sırımaqla, qədim hind fəlsəfi-estetik baxışlarının mədəni qatlarını rəsmiləşdirmək üçün xüsusi nəslin yetişdirilməsinin qayğısına qalınmışdı. Ona görə də, bizlər etnokültür proseslərində həmin aşınmaların ağrısını, acısını yaşamaq zorunda qalırıq. Hətta bu yöndə ideoloji ehkamların forma və məzmunundan yaxamızı qurtarmaqda bəzən aciz duruma düşürük.

Bayağı kasta düzəni

Əski hind fəlsəfi-estetik baxışlarında yer alan untouchables (müqəddəs toxunulmazlar) zümrəsini elan etməklə cəmiyyəti çeşidli qruplara bölməklə sömürgəçi siyasəti ideoloji düzənin biçimlərinə çevirmək əsas hədəflərdən biri sayılırdı. Buna görə də "riq-veda” (sitayiş ilahəsi), "yacur-veda” (qurban vedası) düzəni yaşam normasına çevrilmişdi. Bu yöndə məddahları tərəfindən özləri üçün "mantaras”-atəşin, günəşin qutsal dualarını oxudardılar. Hətta bərhmən (ruhani) yuğlaması onlar üçün sipər sayılırdı. Özlərinin dual sistemini biçimləndirmək taktikası yaşam norması idi. Guya həyatın bütün sahələrini "bhakti”, yəni xalis mədəni düzənin söz sahibi ancaq özləri olmalı idilər. Meşşancasına yaşam normasının ideoloji təsir vasitəsi kimi kastalar da yaradılmışdı. Cəmiyyəti "vişya” (yəni ən yaxın çevrələr) və "şudra” (rəiyyət) düzəninə bolmək onların yaşam norması üçün üstün düzən idi. Beləliklə şudralar vişyaları görəndə onların ətəyindən öpməli, bu anda qüsl almağa belə borclu idilər. Bu antibəşəri dualizm sovet dönəmində "Şən Həyat Kolxozu” ideologiyasının fəlsəfi-kultoruoloji düzəninə pərçimlənmişdi. Aradan 25 il keçməsinə, bizlər yeni dövlət qurmağımıza baxmayaraq, bu mirasdan yaxamızı qurtara bilmirik. Çünki, çeşidli yarlıqlar, gözqamaşdırıcı titullar, bürokratiyanı məngirləyənlər özlərini "vişya”, heç bir görəvi olmayanları isə "şudra” qismində görürlər. Sanki, teatr hind ehkamlarına uyğun tərzdə "Pança qavya” modelinə çevrilib. Yəni teatrın rəhbərliyi nə istəyirsə onu da etməlidir. Beləcə "”aqni”, "varuna”, "işvara”, "rudra”, "rama”, "krişna”, "yama”, "aşvin” anlamları addım-addım rəsmi xarakter almaqdadır. Onu da unutmaq olmaz ki, alma ağacından armud tələb etmək bəşəri yaranışın özünə qarşı çıxmaqdır. Azərbaycan Türkünə bayağı hind-bərəhmən düşüncə tərzini calamağın özü məntiqsiz və gərəksiz təşəbbüslərdir.

Professional rejissorları teatrdan uzaqlaşdırmaq olmaz
Son beş ildə Azərbaycan Milli Akademik Dram Teatrında bizlər keçmişin mirası olan bu acınacaqlı proseslərin şahidinə çevrilmişik. Bu teatrın direktoru, elmlər doktoru, sabiq deputat, muzeylər direktoru İsrafil İsrafilovdan soruşmaq lazımdır ki, rejissorsuz teatr varmı? Varsa, dünyanın hansı ölkəsində bu siyasətin tətbiq olunduğunu sübut etsin. Çağdaş Azərbaycan teatrında ən professional rejissorlardan xalq artisti, professor Ağakişi Kazımov, xalq artisti, əməkdar incəsənət xadimi, prezident təqaüdçüsü Mərahim  Fərzəlibəyov, əməkdar incəsənət xadimləri Bəhram Osmanov, Əsgər Əsgərov, Rövşən Almuradlı və Mehriban Ələkbərzadə kimi ünlü teatr rejissorları ilk addım kimi teatrda tutduqları vəzifədən çıxarılmışdır. Beləliklə 142 il yaşı olan bu qocaman teatrın tarixində ilk dəfə olaraq, rejissorsuz teatr siyasəti rəsmişləşdirilmişdir. Bu teatra rejissorlar sadəcə müqavilə əsasında gələrək tamaşa qoymaqla vəzifələrini bitmiş hesab edirlər. İsrafil İsrafilov isə bunu "teatrda islahat”, "yenilik” və "yeni teatr siyasəti” adlandırır. Bizlər bu qanunsuzluğu tənqid edən kimi, belə bir anormallıqdan yayınmaq üçün Akademik Teatra rəhbərlik edən İsrafil İsrafilov dərhal açıqlama verərək, yaxın zamanlarda teatra baş rejissorun gətiriləcəyi ideyasını dövriyyəyə buraxmışdır. Onda sual olunur ki, teatrı illərlə rejissoruz qoymaq nə demək idi? Nə üçün tənqidlər, iradlar gündəmə gətiriləndə "baş rejissor” məsələsinə bunca dolayı yolla razılıq verirsən. Neçə illərdir Azərbaycanın ən istedadlı rejissorlarını teatrdan uzaqlaşdırmağın mənası nə idi? 

Zəif tamaşalarla professional teatrın ölüm kantatası

Akademik Milli Dram Teatrında illər boyu yetişmiş ən professional rejissorları tutduqları vəzifəsindən kənarlaşdırmaqla, bəsit tamaşalar hazırlayan, özlərini boylarından daha uca görmək vərdişinə malik Nicat Kazımov, İranə Tağızadə, Gümrah Ömər, Loğman Kərimov, Tural Mustafayev, Şərif Qurbanəliyev, Mikayıl Mikayılov, Vidadi Həsənov, Ərtoğrul Kamalov, Rafiq Əliyev, Bəsti Cəfərova, Ramiz Novruz və başqalarını tamaşalar qoymağa həvəsləndirməyin anlamı yox idi. Məhz bu adı çəkilən şəxslərin sayəsində Akademik Milli Dram Teatrı sənət baxımından addım-addım çökdürülməyə doğru yönəldilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, Akademik Teatrın standartlarına uyğun olmayan aktyorların, özəlliklə də "Yuğ Teatrı”nın işçilərinin burada daha geniş anlamda ayaq açması əsil faciə idi. İsrafilov yaranmış böhrandan yayınmaq üçün əla bəhanə də bulub: "Biz teatrda islahatlar aparırıq. Gənclərə, yeni rejissorlara meydan veririk”. Bəh...bəh... Halbuki Akademik Milli Dram Teatrında kifayət qədər istedadlı gənc aktyorlar var. Onlar uzun illər bu teatrda özünü səhnədə təsdiq etmiş təcrübəli sənət adamları ilə çiyin-çiyinə fəaliyyət göstərirlər. Bu istedadlı gənc aktyorlar illərlə layiq olduqlarından az maaş alsalar da, sənətə olan sevgilərindən belə usanmamışlar. Həmin gənc aktyorlar ustad sənətkarlardan həm də şəxsiyyət olmağı öyrənmişlər. Deməli bir yandan professional olmayan rejissorlar, o biri yandan isə, akademik standartlardan uzaq aktyorları bu teatra cəlb etməyin adını islahat qoymaqla həm də bütün narazılıqların təməli qoyulmuşdur. Bütün bunlar azmış kimi, teatrdakı bu acınacaqlı durumu gündəmə gətirənlərə, eləcə də sənət adamlarına qarşı genişmiqyaslı hücumlar tətbiq etməklə, guya vəziyyətdən çıxış yolları aranır. Bu təşəbbüslərin acı sonluğu kimi, illərlə formalaşmış teatr estetikasının çöküşü də başlamışdır.   

Anşlaqlı tamaşalara verilən cəza

Mərhum prezident Heydər Əliyev 1998-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrının kollektivi ilə görüşündə bildirmişdir ki: "Nə qədər ki, Qarabağ problemi çözülməyib, mövsümün açılışını və bağlanışını bu mövzu ilə başlayıb və yekin vurmalısınız”. O, bu mənada İlyas Əfəndiyevin "Qarabağnamə” tamaşasına işarə etmişdi. "Qarabağnamə” əsəri gerçəkdən Akademik Milli Dram Teatrının ən çox anlaşqlı tamaşalarından biri olmuşdur. Belə ki, hər dəfə bu tamaşaya 400 nəfərlik bilet satılırdı. Əsərə baxan insanlar işğal altında inləyən torpaqlarımızın harayını, onun nə demək olduğunu aktyorların və rejissorun yorumunda daha üstün səviyyədə dərk edirdilər. Bundan əlavə, Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində tamaşaçıların ən çox seyr etdikləri "Dirilən adam” (Mir Cəlal Paşayev), "Ölüləri qəbristanlıqda basdırın” (İsmayıl Şıxlı), "Özümüzü kəsən qılınc” (Bəxtiyar Vahabzadə), "Mesenat” (Əli Əmirli) kimi əsərlər birbaşa keçmiş sovet rejiminin cəmiyyətimizə qarşı törətdiyi fəsadların iç üzünü açırdı. İsrafil İsrafilov direktor kimi bu əsərləri repertuardan çıxartmışdır. Bundan əlavə, onun siyasəti, yəni apardığı islahatları əsasında "Hamlet” (Uilyam Şekspir), "Uçqun” (Tuncer Cücenoğılu), "Varlı qadın” (Əli Əmirli), "Hələ sevirəm deməmişdi” (Ramiz Novruz) uğurlu tamaşaların davamlı şəkildə oynanılmasının qarşısı alınmışdır. "Özümüzü kəsən qılınc” əsəri Akademik Milli Dram Teatrının tarixində yeganə tamaşadır ki, Türkiyənin 35 şəhərində anşlaqla oynanılmış və çox böyük uğurlar qazanmışdı. Bu tamaşa 14 il teatrın səhnəsində ən çox sevilən əsərlərdən biri idi. Bəs bu tamaşaların uğurunun sirri nədə idi? Çünki, həmin tamaşaları "islahat” adı altında teatrdan uzaqlaşdırılmış Ağakişi Kazımov, Mərahim Fərzəlibəyov, Bəhram Osmanov, Rövşən Almuradlı, Oruc Qurbanov kimi rejissorlar hazırlamışdılar. Onların yerinə teatra dəvət olunan rejissorlar isə öz komplekslərini Akademik Milli Dram Teatrına gətirməyə başladılar. Bu, səhnədə açıq-saçıqlıq, pornoqrafik və erotik düşüncə tərzindən ibarətdir. Vəhşi və yırtıcı kapitalizmin düşüncə tərzinin estetikasının təməlini qoymuş Ziqmund Freyd kimi dəhşət saçan antibəşəri ideoloji manyakın, insanlığa qarşı daim ironik bucaqdan baxmaqla, vampircəsinə ehtirasların qulu olmağa məcburedisici siyasətin təməlini qoyan birisinin baxşlarını milli teatr siyasəti adı altında yürütmək nə qədər haqlıdır?  

Teatrda səfalətli taleyin ironiyası

Bizim anşlaqlarla keçən tamaşalarla bağlı araşdırmalarımızda o da aydın oldu ki, hər bir tamaşaya 400 nəfərin gəlməsi ilə teatrın bir günlük gəliri orta hesabla 3200 manat təşkil edir. Aylıq 25 min manata yaxın gəlir əldə etməklə, teatrda aktyorlara dərəcələrinə görə 1000 manatdan 3000 manata qədər maaş vermək mümkündür. Təsərrüfat hesablı teatr üçün bu çox normadır. İsrafil İsrafilov teatra direktor təyin olunandan sonra, anşlaqlı tamaşaların tədricən repertuardan çıxarılmasının acı sonucu o oldu ki, indi salonu dəvətnamə sayəsində doldurmaq siyasəti yürüdülür. Biz bu gerçəkləri biz gündəmə gətirdiyimizdə opponentlərimizin tək cavabı belə oldu: "Bizlik heç nə yoxdur. Bütün bunlar yuxarıların işidir”. Özləri haqqında bəlirsiz "islahatçı” obrazları yaratmaqdan belə usanmırlar. Bunun üçün dövlət baba neyləməlidir? Axı qanunla hər bir teatr təsərrüfat hesablı statusla istədiyi qədər qazanc əldə edə bilər. Bu yöndə 2009-cu ildə ölkə prezidenti "Teatrın on illik inkişaf proqramı” haqqında 85 maddəlik sərəncamını da imzalanmışdır. Nə üçün bütün bunlara əməl olunmur? Sizlərin fəaliyyətinizdəki qüsurları göstəririksə, bu cinayətdirmi? Buna görə bizi məhkəmə ilə hədələmək ancaq sizlərin ağlınıza gələr bilər. Milli Dram Teatrın uzun illər boyu formalaşmış aktyor və rejissor potensialından istifadə etməyin əvəzinə, yarıtmazlıqları gündəmə gətirənlərə qarşı mətbuat vasitəsilə hədyanlar yağdırmaq nəyə lazımdır? İ. İsrafilovu teatrın direktoru və səlnaməçi alim titulu ilə deyil, sənətdə qazandıqları titulları ilə onu məcbur olaraq debata çağırmışlar. Onun bütün bunlara cavab verməməsi, susqunluqla qarşılaması taleyin ironiyasına çevrilmişdir. Bu durğunluğa üsyan püskürənlər teatrı canlandırmaq eşqi ilə mübarizə aparırlar. Hansısa büroktara görə, canlı orqanizm olan teatrı düşmüş olduğu reanimasiyadan qurtarmağa çalışırlar. Bunu anlamaq gərəkdir.     

Ənvər BÖRÜSOY