Uzun müddət idi "Bir şeirin dedikləri” adlı silsilə yazılar yazırdım. Yəni, şeirə baxıb, onun dediklərinə dalıb təhlillər aparmaq ... necə olmasa da adamı yorurdu. Ancaq əsas məsələ bu deyil. Əsas nöqtə, əsas məqam, yəni olmalı olan nə idisə birdən göz önünə gəldi. Şeirin özüylə danışmaq, şeirin özüylə dialoqa girmək lazımdır. İki nəfərin dialoqu iki dilin, iki hissiyyatın və şeirə yönələn ayrı və fərqli baxışların dedikləridir hardasa. Həm də demədikləri. Hər halda bir şeir üstündə belə bir ortamın yarana bilməsi ümid doğurur.
Bu məqsədlə ədəbiyyatşünaslar Samirə Məmmədli və Cavanşir Yusiflinin "Coratdakı balıqçı uşaqlarına ədəbiyyat dərsi” (Səlim Babullaoğlu, "Polkovnikə heç kim yazmır”, Bakı, "Mütərcim”, 2013, səh. 66-71) şeirə üzrə söhbətini təqdim edirik.
Samirə Məmmədli. Bu şeir bir neçə baxımdan maraqlıdır və dialoq üçün zəmin yaradan məqamlarla zəngindir. Bir şeir, onun daxili həyatı haqqında danışmaq, fikrimcə, adi təhlildən fərqlənməlidir. Mətnə köklənirsən. Mətndən kənara çıxmaq və geri qayıtmaq mümkündür. Burda hər şey bir mətləbin üstünə gəlir. Və hər şey bir mətləbdən şaxələnir.
Cavanşir Yusifli. Həm də müəllif haqqında ümumi təhlillərdə rastlanmayan nüanslar verə bilir bu söhbətlər. Demək, belə, indi biz "Coratdakı balıqçı uşaqlarına ədəbiyyat dərsi” şeirini müzakirəm edirik, buna qədərki söhbətlərimizdə müəllif haqqında, onun yaradıcılığı haqqında danışmışıq. Bu şeir onun digər mətnlərindən müəyyən dərəcədə fərqlənən, seçilən hadisələrdəndir. Müəyyən dərəcədə. Bütün bu fərqlərə baxmayaraq, Səlimin mətnlərində vahid sistem olur, bəzən hiss və duyğuların cızdığı süjet dolanbacları mətnin daxilinə şaxələnir, bəzən mətndən kənara, çox-çox uzaqlara proyeksiyalanır. Söhbətin başlandığı məqam o qədər maraqlı və rəngarəng hadisələrlə qalaqlanır ki, axırda bu nöqtə görünməz olur və nəticədə hər bir nöqtdə, yəni ixtiyari məqam elə başlanğıc funksiyasını daşıyır. Belə olduqda da bütün olaylar, kəskin, yaxud adi dönüşlər... bir mətləbdən şaxələnir.
Samirə Məmmədli. Nə mənada? Özünün də yazdığı kimi, bütün bunlar təcrübədən, yaşantıdan gəlir, yəni daxili dünyasının əks-sədasıdır. Birinci səs deyil, səsin neçə-neçə divara dəyib qayıtmasının, yəni, başına gələnlərin "dərsidir”.
Cavanşir Yusifli. Bu ideyanı o, sənin də oxuduğun məqaləsində mükəmməl izah eləyib. İntonasiya, səs və əks-səda haqqında ... Deyilmi?
Bir də: bu şeirdə "məzmun”un nədən ibarət olduğunu müəyyənləşdirmək o qədər də çətin deyil. Həm də asan deyil. Balıqçı uşaqları ilə görüşür, onlara həyatdan danışır.
Samirə Məmmədli. Aha. Bəli. Bu yazıda müəllif çox vacib bir məqama toxunub. Səs və əks-səda... Poeziya üçün çox vacib olan bu amil əslində diqqətdən çox kənarda qalıb və vəzn çərçivəsinə sıxışdırılıb. Halbuki bunlar fərqli şeylərdir. Ona görə bundan başladım ki, mətnin-informasiyanın içindəki enerjinin getdiyi yol - bu yolun keçilməsi, həyatın belinə sarılıb onu aşması, sonra özünə yığılması... bütün bunlar məzmundan çox irəli şeylərdir, həm də məzmunu dağıdan, parçalayan, ondan başqa şeylər yaradan ciddi mətləblərdir.
Cavanşir Yusifli. Doğru deyirsən. Apriori verilən şeyləri – vəzni, qəlibi... dağıtmaq lazımdır, ancaq bunu şair eləmir, onun daxilində bəlkə özünə də bəlli olmayan mistik bir aura bu işi yerinə yetirir.
Samirə Məmmədli. Bəli. Bu bir çox mənada vacibdir. İstəsəniz, söhbətimizin irəliləyən məqamlarında bunu geniş təhlil edərik. Səs əslində nədir? Və poeziyadakı yeri nədən ibarətdir? Bunu təhlil etmək olar və vacibdir, ancaq bu şeirin timsalında olsa, daha yaxşı olar və yerinə düşər.
Cavanşir Yusifli. Mən də onu demək istəyirdim. Əvvəl ondan başlamaq olar ki, şeirin içindəki hər bir söz – səs əslində gerçəklikdən, yəni öz gerçəkliyindən fərqli bir şeydir.
Hamı özünə məğlub olur və kölgəsi kimi öz ayağına düşür.
Bunu hiss eləyəndə hirslə ayağını yerə çırpır,
Amma kölgələri tapdalamaq olmur,
əksinə, o bizi təqlid edir, cinləndirir.
Bunu yuxarıdakı fikrin təsdiqi kimi nümunə gətirdim. Əksinə olsaydı, kölgəylə belə bir oyun da alınmazdı.
Sonra assosiasiya seli gəlir. Kölgələrlə bağlı. Səs səsi, söz sözü gətirir.
Samirə Məmmədli.
Elədir.
Uşaqlar, bir rus filmi vardı: "Kölgələr günorta yox olur”,
Başqa cürə desək, günəşin zarafatı: əşyalarla və insanla.
Şərqdə insanları kölgəsiz çəkərdilər.
Kim bilir, bəlkə bunu günəşdən öyrənmişdilər – günortalar.
Bəlkə ölümün həmişə mümkünlüyünə işarəydi bu...
Elə haqqında danışacağımız şeir bizi bu məcraya yönəldir. Əgər belə demək olarsa... Məncə...
Cavanşir Yusifli. Məncə də... Əgər fikir veribsənsə, bu şeirdə məzmun – şeirin məzmun tərəfi, yəni "süjeti” əslində bir bütöv deyildir, montajdır, ayrı-ayrı yaşantıların bir-birinə calaq edilməsi də "hiss olunur”.
Samirə Məmmədli. Həmdə sanki bütöv bir ömrün ayrı-ayrı hissələridir. Başlayır və geri dönür. Bədii mərtnlərdə bu mümkündür. Məqsəd nədir?
Cavanşir Yusifli. Ömrü təkrar-təkrar nümayiş etdirib, orda gözdən qaçan fraqmentləri bərpa etmək və bilmək ki, ömrün hesabı heç də sən bildiyin kimi deyildir.... Həm də, bu şeirin fərqli xüsusiyyətləri içərisində müəyyən priyomları da qeyd etmək lazımdır. Ekspozisiya hissəsində müəllif adi bir üsul seçir:
... Sözlər, eh sözlər...
Uşaqlar, elə sözlər var ki, onlar olmasaydı, heç nə dəyişməzdi.
Məsələn, asfa< mən bunu sahilə, yanınıza düşərkən anladım...
Bu hissəyə diqqət elə.
Samirə Məmmədli.
Balaca bir çiçək asfaltı deşmişdi,
Və beləcə torpağı, həqiqi yolu, əsl sözü nişan vermişdi.
Cavanşir Yusifli. Nə demək istəyirəm? Mükəmməl poetik mətndə sən deyən o səs hadisəsinin izahı olur, daha doğrusu elə şeylər olur ki, bu izah və yüzlərlə izahları əvəz edir, səssizcə, sükutun diliylə. Şübhəsiz, şeirin içində susub qalan bir nəsnənin.
Samirə Məmmədli. Söz mətnin içində min-bir olaydan keçir, bunu biz görmürük və bilmirik, çünki biz artıq baş vermiş hadisə ilə üz-üzə qalırıq. Müəllif izah eləyir: balaca bir çiçək asfaltı deşir ki, həqiqi yolu, torpağı nişan versin.
Cavanşir Yusifli. Demək, səsin öz içində milyonlarla sirli xanələr var, onları olduğu kimi şeir mətninə qoyduqda heç nə alınmır, bu sirlər açılmır, heç nə ifadə etmir.
Samirə Məmmədli. Məncə, siz deyən məsələnin başqa bir tərəfi də var. Səs, yəni sözün içində gizli qalan səs o zaman aşkara çıxır ki, o bayaq dediyimiz dolanbaclardan keçsin, yəni bir daha, həmin sözə yaxınlaşsın, məqalədə bu nüans da deyilsəydi yaxşı olardı. Belə olduqda həmin işarələr aktivləşirdi.
Cavanşir Yusifli. Sonra?
Samirə Məmmədli. Təxminən buna yaxın bir fikir ifadə edilib məqalədə. Şeirə iki cür münasibət var. Birinci halda formal və zahiri əlamətlər gözlənilir. İlk baxışdan qulağa xoş gəlir və sair. Bu, aldadıcı effektdir. Amma ikinci halda sizin dediyiniz kimi, hər şey daxildə yaranır. Müxtəlif dolayı yollar keçir və boğuq əks-səda kimi qulağımıza çatır, yəni daxildə yaranır və üzə çıxmaq istəyir. Tale kimi.
Ona görə "boğuq səs” ifadəsini işlətdim. Bəlkə düzgün deyil, bilmirəm.
Cavanşir Yusifli. Nəyin doğru, nəyin yalan olduğunu qoyaq bir tərəfə.
Samirə Məmmədli. Amma mənim qulağıma çatan səs budur.
Cavanşir Yusifli. Bu cür şeirlərdə artıq o, labirintdən keçib gəlir və ona görə boğulur ki, düz yol keçmir, rəndələnir, canındakı, tərkibindəki artıq şeylərdən arınmaq üçün. Həm də hara getdiyini bilmir, nə illah eləsə də bilə bilmir. Yaddaşı gedir və qayıdır. Ekstaz vəziyyətində yazılan mətnlər var. Səlimdə də belə olur. Bu şəraitdə nəyin necə olmasını anlamaq və müəyyənləşdirmək düzgün deyildir.
Samirə Məmmədli. Bunun şeirin təhlilinə bir aidiyyəti varmı? Bu şeirdə, ümumən şairin yaradıcılığında intonasiya, səs məsələsindən danışanda bir cəhəti də vurğulamaq lazımdır. Məsələn, onun şeirlərini oxuduqda məndə belə bir təsəvvür yaranmışdı ki, onun riyaziyyatla çox mükəmməl şəkildə əlaqəsi var.
Hər şey elə düzgün və pərgarla hesablanır ki, əslində hiss edirsən ki, bu, riyaziyyatdan daha üstün bir şeydir.
Cavanşir Yusifli. Nə demək istədiyini anladım. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, müəllif riyazi formul həll eləmir, yəni, bu mətnlər ali poeziya nümunələridir, poeziya bir məşhur ifadədə deyildiyi kimi, tarixdən daha qədimdir, hətta belə bir fikir də var ki, poeziya riyaziyyatdan daha dəqiqdir.
Samirə Məmmədli. Bir də, məncə, bu, Səlim müəllimin şəxsi keyfiyyətlərindən irəli gələn bir xüsusdur.
Cavanşir Yusifli. Deyirlər ki, ürək kompası həmişə daha doğru istiqamətləri göstərir.
Samirə Məmmədli. Bu şeir, bayaqdan altından xətt çəkdiyimiz o təcrübələrin insan taleyi üzərində gör neçə dəfə dövr etdikdən sonra yaranıb. Bunun özündə bir qanunauyğunluq var, məhz hansı məqam təcrübənin intonasiyaya, içindəki qəribə duyğuların hərəkət formuluna çevrilməsinə şərait yaradır? Bunu nə şair bilir, nə də biz. Bizə təhlil üçün əslində çox az şey qalır.
Cavanşir Yusifli. Ağla gələn ideyanı, qat-qat üst-üstə yığılan duyğuları dərhal qələmə alsan, publisitika olar. Yaşandıqdan sonra təcrübə gəlir və dərinləşir. Sözün dərinlik ölçüsü yaranır. İntonasiya yaranıb formalaşır, sənin taleyinin yoluna və bu yolu kəsən çarpaz xətlərə bənzəyir. Ümumiyyətlə çox şeyə bənzəyir və heç biri olmur əslində.
Samirə Məmmədli. Ona görə müdrikanə bir aura yaranır. Bir də məncə, bu, başqa şeylərlə də bağlıdır. Bəli, o şeirlə sənin ömrün arasında bir məsafə yaranır və sən o məsafədən baxıb nələrisə, hətta arzu etmədiyin şeyləri görmək fürsəti qazanırsan.
Həmin məqamda, yəni hansısa nəticələrə gəldikdən sonra, təcrübi anlamda, əlbəttə, yazılanlar şeirlərdə zəngin ifnromasiya çevrilir. Bu zəngin informasiya mətndə əvvəlcə bildiyi kimi paylanır, sonra daxili gücə tabe olur və dağılır...
Beləliklə... Bütün olay bundan sonra başlanır.
Cavanşir Yusifli. Səlim bu mətndə birdən adi sözlərə üz tutur, adi deyiliş tərzindən istifadə edir və sonra nə baş verir. Adi deyiliş tərzindən intonasiya kəskin enişə düşür, məsələn belə bir keçid var:
Zaman həmişə irəliləyir.
İliyimizə.
Bir azdan zəng çalınacaq. Hamı zəngi gözləyir.
Samirə Məmmədli. Bəli, bu adi bir təsdiqdir, zaman işləyir, dayanmır. Sonra deyir: iliyimizə. Bu artıq mətləbin kəskin şəkildə döndərilməsidir.
Bu şeir belə bir məqam da var: kitab rəfləriylə bağlı.
Kitab rəfləri qürur yerləri deyil, yalnız əşyadır.
Hərçənd qorxudur,
Ancaq nahaq
Fərz edin ki, hamının yüz il yaşamaq imkanı var
Və ilk gündən oxumağı bacarırıq.
gündə bir kitab hesabıyla...
Sonra:
Odur ki, kitablarla yox, mətləblərlə öyünün
Ən yaxşısı isə öyünmək yox, böyüməkdir.
