Bildiyiniz kimi, pestisidlər fiziki, kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənən zəhərli maddələrdən ibarətdir. Pestisidlərdən, əsasən, zərərvericilərə qarşı onların zərərli təsirini azaltmaq üçün istifadə olunur. Pestisidlər, kimyəvi tərkibinə görə xlor-üzvi, fosfor-üzvi, karbanat, piretin və piretroidlərdən ibarətdir. Xlor-üzvi pestisidlərə DDT, Lindan endosulfan, aldrin, dieldrin və xlordan aidiir. Bu qrup pstisidlər ətraf mühitdə uzun müddət qalmaqla, həşəratların sinir sisteminin zədələnməsinə, qıcolma və iflic olmasına səbəb olur.

DDT ( Dixlor-difenil-trixloretan) istehsalı və istifadə olunması 1986-cı ildən qadağan olunsa da, bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə malyariya xəstəliyinin qarşısının alınması prosesində istifadə olunur. DDT ətraf mühitə uzun müddət parçalanmayaraq, qida zəncirinə daxil olur, orqanizmdə uzun müddət qalır.

DDT pestisid kimi istifadəsi dayandırıldıqdan sonra digər xlorlu pestisid olan lindandan (heksaxlorsikloheksan - C₆ H₆Cl₆) dünyada geniş istifadə olunmağa başlanılmışdır.

SSRİ-nin ərzaq problemini həll etmək üçün Fransadan lindan idxal olunurdu. Sonradan kənd təsərrüfatı zərərvericiləri ilə mübarizə məqsədilə, Fransanın "KREBS” firmasının texnologiyası olan "Lindan” istehsalatı 1985-ci ildə Sumqayıt şəhərində SAM zavodu ərazisində tikilib istifadəyə verilmişdir.

" Lindan”( heksaxlorsikloheksan) ilk dəfə 1825-ci ildə ingilis fiziki və kimyaçısı M.Faradey tərəfindən benzolun günəş şüasından xlorlaşması üsulu ilə alınmışdır. Holland kimyaçısı Van der Linden tərəfindən 1912-ci ildə heksaxlorsikloheksanın (lindan) yeni izomerləri alınmışdır. Alimin şərəfinə heksaxlorsikloheksanın istifadə olunan texniki "ɣ -izomeri” "lindan” adlandırılmışdır. Lindan ağ rəngli kristal toz halında olur, uçucudur, suda pis həll olur, ərimə temperaturu 112-113⁰C-dir.

Lindandan "herbisid” kimi kənd təsərrüfatında zərərverici həşəratların, gənələin, parazitlərin məhv olunmasında, toxumların zərərsizləşdirilməsində, bitkilərin torpaqda məskunlaşmış ziyanvericilərdən təmizlənməsində geniş istifadə olunur.

Heksaxlorsikloheksan insektisid xassəsindən başqa, birkilərin inkişafını sürətləndirən keyfiyyətə də malikdir. Onun müəyyən dozası bitkilərin tez böyüməsinə səbəb olur. Lindanın alınma texnologiyası asan, dəyəri ucuz olduğundan, dünyada geniş tətbiq olunmuşdur. Lindanın toksiki təsiri onun dozasından asılıdır. Bütün heyvanlar, o cümlədən, insanlar üçün çox təhlükəlidir, Zəhərlənmə, baş ağrısı ilə başlayır, sinir sistemi iflic olur. İnsanlar üçün ölümcül dozası müəyyən edilməmişdir. Lakin Sumqayıtda istifadəyə verilmiş "Lindan” istehsalatının tikintisində buraxılmış səhvlər nəticəsində, tez-tez qəzaların baş verməsi halları baş verirdi. "Lindan” istehsalının mənfi cəhətlərindən biri də çoxlu miqdarda ətraf mühiti çirkləndirən yan məhsulların ( hidrigenxlorid, trixlorbenzol və s.) əmələ gəlməsi idi. Bu da, "Lindan” istehsalında işləyən işçilərin bədənlərində dermotitlərə, işçilərə toksiki təsir edən əsəb sinirlərini əhatə edən "xlorakne” xəstəliyinin baş verməsinə səbəb olurdu. İşçilərin bədənlərinin ayrı-ayrl hissələrində deşiklər əmələ gəlirdi.

Bu səbəbdən "Lindan” istehsalatı bir neçə istehsal sahələri ilə birlikdə zərərli istehsal sahəsi hesab edilərək, 1989-cu ildə Təbiəti Mühafizə Komitəsinin tələbi ilə fəaliyyətini dayandırmışdır. Son dövrlər dünyada lindanın tətbiqinə məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. Buna səbəb lindanın zəhərli xassəyə malik olması, ətraf mühitdə uzun müddət qalmasıdır.

 

 

Asəf Bayramov

4 saylı Regional Ekologiya və Təbii Sərvətlər İdarəsinin sektor müdiri, kimya üzrə fəlsəfə doktoru

 

Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.