Filosof Niyazi Mehdinin “İslamda təfsir fəlsəfəsi” məqaləsini təqdim edirik:

 Dində islahatların əleyhinə qarşı bir arqument

İslamı modernləşdirmək üzrə söhbəti ötən yazıda başlamışam. Bu zaman “Allahın dini həmişə köhnəlməyən, xarab olmayandır, deməli, moderndir, ona görə də onu çağa uyğun islah etmək istəyi küfrdür” deyənlərə cavab vermişəm. “İslamı müasirləşdirmək İslamı yox, müsəlmanı, onun İslam qavrayışını, bilincini müasirləşdirməkdir” demişəm.

Mənim bu söylədiklərimin başqa variantını Əhya Aras aydırmışdı: “Quran” mətni dəyişməz qalsa da, müsəlmanların bilincindəki “Quran” dəyişən olmuşdur. Bugünkü müsəlmanın zehninə hakim kəsilən İslam və “Quran”, Rəsulun çağındakı İslam və “Quran” deyil.

Bu, yaxşı deyimdir, çünki dini şüurun dəyişməsini önə çəkir. Ancaq zəifliyi odur ki, bəzi təriqətlər kimi ilkin İslam çağını ideallaşdırmasını sezdirir. Deyimin ruhundan görünür ki, dəyişən müsəlman bilincləri, bu bilinclərdəki “Quran” ilkinə, əslə baxanda korlanmışlıq göstəricilərində duyulur.

Təfsirə münasibətlər

Bu yazımda Orta Çağın erkənlərindən ortaya atılmış bir anlayışı – “Quran” təfsirini, yozumunu yeni yöndən çalarlaşdıracağam: çağdaş müsəlmanların İslam qavrayışını islah etmək üçün “Quran” qavrayışı islah edilməlidir. “Quran” qavrayışını islah etmək üçün də Orta Çağ təfsir fəlsəfəsi yenisi ilə əvəzlənməlidir. Ancaq qabaqca az da olsa, Orta Çağ təfsirindən, yozumundan (xristanlarda buna

“eqzeqeza” deyirlər.) danışım.

Adam Mets yazmışdı ki, hələ X yüzildə “Quran”ın təfsirinə münasibət mübahisəsiz deyildi. Bununla bağlı ilkin İslamdan Əs-Səmərəqəndiyə istinadən bir olay sübut kimi gətirilirdi:  Ömər görür ki, bir nəfərin əlində “Quran” var və hər ayənin yanında onun təfsiri verilib. Ömər bu “Quran”ı alıb kəsik-kəsik edir.

Xəlifənin bu sayğısız davranışının  nədəni o idi ki, əski ehkamlara görə, “Quran” nüsxəsinə yad tekstin girməsi kitabı batil edir (çox qəribədir, qavrayışdakı təfsir batil etmir, yalnız yazılanda edir.)

Yozmağın təhlükələri ilə ilgili peyğəmbərin hədisi vardı: “Quran”ı yozan öz xoşu ilə özünü Cəhənnəmə göndərir”.

 Di gəl, təfsirin lehinə arqument tapmaq istəyənlər hətta İslamın ana kitabından da “sübutlar” tapırdılar. Çağdaş müsəlman feministi Asma Barlas yazır ki, “Quran”a görə, onun sözlərini türlü yozmaq olar, ancaq elə yozum var ki, daha yaxşıdır (surə 39.18.) Bundan sufilər nəticə çıxarmışdılar ki, hər ayətin 60 000 oxunuşu var.

İslam tarixində iki qolun bərk düşmənçiliyi olub. Bir qola  mütəzililər və onlara yaxın olanlar toplanıblar və sayıblar ki, ayələri təşbeh, metafora kimi oxuyub dərin anlamlar çıxarmaq olar. O biri qol göstərib ki, təşbeh kimi baxmaq yolu “Quran” yozumunu elə mənalara aparıb çıxarır ki, İslamı dağıda bilər. Təfsir tərəfdarları cavabında göstəriblər ki, elə qutsal kitabın hərfi başa düşülməsi də İslamı dağıda bilər. Məsələn, görmək gözlə, eşitmək qulaqla bağlıdır. Allahın görməsi ilə ilgili ayəni hərfi başa düşsən, belə çıxar ki, O, gözü ilə baxır. Belə baxan Tanrı gözü, qulağı olan büt heykəllərə bənzəmirmi?!

“Quran”a saymazyana yanaşılmasının səbəblərindən

Təfsirsiz “Quran”la ilgili bir ciddi problem var. Zaman keçdikcə müsəlmanların bilikli, düşüncəli kəsimindən xeyli adamda hərfi yanaşmadan açılan “Quran”ın Allah kitabı olmasına ciddi quşqular yaranır. Bu quşqular artıq Orta Çağda vardı. Ünlü şair Bəşşər ibn Burd (783-cü ildə öldürülüb) çağının tanınmış şairlərinin şeirlərini dinləyəndə birdən qayıtmışdı ki, onların bəziləri “Quran”ın istənilən surəsindən yaxşıdır. Əbu-Əl-Atahiyyə isə (təxminən 750-825) sayırdı ki, onun bəzi şeirlərinin bədiiliyi “Quran” surələrindən üstündür.

Bax qutsal kitaba yaranan bu intellektual sayğısızlığın qarşısını dərin və ağıllı yozumlarla almaq olardı. Böyük ərəb filosofu İbn Rüşd bunu belə açmışdı: dəyərli fəlsəfi düşüncələrin sonucları dinin hərfi anlamları ilə ziddiyyətə girəndə həmin ziddiyyətləri bu anlamları təfsir qaydaları ilə alleqorik yozmaqla aradan götürmək lazımdır.

Postmodernist təfsir ideyasının qoyuluşu

“Quran”ın dəyişən dünyada cazibəsini və dərinliyini qorumaq üçün Orta Çağda ictihad ideyası və institutu formalaşmışdı. İctihad nüfuzlu din alimlərinin yozumu idi. “Nüfuzlu din alimi” onun üçün vurğulanırdı ki, İslama təhlükə olan yozumların qarşısı alınsın. İctihadın qapısı açıq olmalıydı. Ancaq hər yerindən duran ədəbsiz, özbaşına bilincli birisi ora girməməliydi. Çünki bu qapı yalnız müctəhidlərin üzünə açıq idi.

Bu yerdə adamın dilinə söz gəlir: Bəkə, postmodernist ictihadın zamanı çatıb?

“Postmodernist  ictihadın” yerinə “postmodernist təfsir, yozum” işlətmək daha düz olardı, çünki ictihad daha çox hüquqi məsələlərlə bağlıdır. Ancaq “cihad” sözü ilə bağlı olan, cəhd mənasını verən “ictihad”ın İslam islahat hərəkatında öz deyim cazibəsi olmuşdu. Məsələn, islahatçılar tələb etmişdilər ki, ictihadın qapısı açılmalıdır ki, yeni çağırışlara cavab verən yozumlar ortaya çıxsın. Bu anlamda “postmodernist ictihad” diskursunu qəribçiliyə salmayaq.

Gələn söhbətim bundan olacaq.(1937.az)