Dinimizdə hansı hallarda qeybətə icazə verilib?

 Budəfəki müsahibimiz dinşünas alim Ceyhun Qədirovdur. Söhbətimizdə müsahibimiz İslam dinində valideyn-övlad münasibətləri, övlad tərbiyəsi, dini adlar, qadın və kişilərin hüquqi bərabərliyi, şəhidlik zirvəsiylə bağlı məqamlara aydınlıq gətirib. 

"Kişi və qadın arasında yaradılış fərqləri olduğu üçün onlar arasında vəzifələrin bölgüsündə də fərq olmalıdır"

  - Övladın tərbiyəsində ata və ananın rolu danılmazdır. Peyğəmbərimiz buyurub ki, Allah rəhmət eləsin o şəxsə ki, övladı ilə ünsiyyət yaratmaqla və ona təlim-tərbiyə verməklə onun xoşbəxt olmasına kömək edir. Digər bir hədisi isə Həzrəti Əlidən gətirmək istəyirəm. Atanın övladına qarşı vəzifəsi budur ki, onun üçün yaxşı ad qoysun, ona yaxşı tərbiyə versin və ona Quran öyrətsin. Övladın İslam qaydaları ilə tərbiyəsi nə vaxtdan başlanılmalıdır?

 - Övladın tərbiyəsi hər şeydən əvvəl valideynlərin özlərinin tərbiyəli olmasına bağlıdır. Çünki uşağın tərbiyəsinə təsir edən amillərdən biri olan irsiyyət ata -anadan və onların yaxın qohumlarından keçərək uşaqda şüuraltını formalaşdırır. Uşaqların da xaraktercə fərqli olması məhz bu irsiyyət amilindən irəli gəlir. Amma tərbiyədə birbaşa təsir məsələsinə gəlincə bu, uşağın ana bətnində hərəkət etdiyi dövrdən başlayır. Bu mərhələdə uşaq həm təsir edir, həm də təsirlənir. Dünyanın müxtəlif ölkələrində aparılan tədqiqatlar bunu dəfələrlə sübut etmişdir. Deməli, valideynlər bu dövrdən başlayaraq hər bir hərəkətinə, xüsusilə səsli rəftarlarına diqqət etməlidir. Doğulana qədər uşaq qulağı, dünyaya gəldikdən sonra isə bütün varlığı ilə təsirlər qəbul edir. Əksər hallar bu təsirlər şüuraltıda toplanaraq onun seçimlərini, müxtəlif hadisələr qarşısında reaksiyalarını yaradır. Ata-ana uşağın bu seçim və reaksiyalarını izləyərək onun hansı istiqamətə yönəldiyini müəyyənləşdirə bilər. Bu zaman mənfi hallar baş verdikdə uşağın hisslərini zədələmədən ona hiss olunmaz yumşaq müdaxilələr olmalı və beləcə daim gizli nəzarətdə saxlanmalıdır.

 - Müasir dövrümüzdə valideynlərin övladlarına seçdiyi tərbiyə üsulu sizi qane edirmi?

- Tərbiyə çox incə və zərif işdir. Zərgər öz incəliyi və dəqiqliyi ilə gözəl cəvahiratlar yaratdığı kimi, tərbiyəçi də belə olmaqla kamil insan yarada bilər. Tərbiyədə xəta tam əksinə nəticə verər. İndiki dövrümüzə nəzər yetirdikdə valideynlərdən daha çox cəmiyyətin xüsusilə uşaq və yeniyətmələrin şüurlarını yönləndirdiyini görürük. Uşağa evin xarici evin daxilindən daha çox maraqlı olduğu üçün o, əsasən cəmiyyətə meyil edir və orada sürətlə dəyişən istəklərinə qarşılıq tapır. Bu zaman da valideynlərin məhdud tərbiyəsi cəmiyyətdə inkar olunur və öz təsirini itirir. Buna görə də valideynlər elə tərbiyə verməlidilər ki, nə uşaqlarda tərbiyəyə qarşı ikrah yaransın, nə də onlar cəmiyyətə açılımda problemlərlə üzləşsinlər.
Konkret suala gəlincə, belə hesab edirəm ki valideynlərin tərbiyəsinin doğru olub olmaması deyil, ümumiyyətlə ata-ananın tərbiyə verib verməməsi müzakirə olunmalıdır. Tərbiyənin yoxluğu yanlış tərbiyədən daha çox iz qoyub bizim cəmiyyətdə. Bəzən də valideynlər tərbiyəni təlimlə eyniləşdirərək övladlarının təhsil ocaqlarına getməsini tərbiyə üçün kafi bilir və ən əsas yanlışlığa da burda yol verirlər. İndiki halda təhsil ocaqları qismən təlimlə yanaşı, həm də yanlış davranışların qazanılmasının mərkəzi halına gəlmişdir. Bu vəziyyətdə də valideynlər arxayınlıqla seyrçi mövqedə qalaraq tərbiyə işində ciddi səhlənkarlığa yol verirlər. Tərbiyə işində ən yanlış metod ehkam xarakterli tərbiyə metodudur. Bu halda tərbiyəçi yalnız hökmlərlə "etmə və olmaz" qadağaları ilə övladları üçün elə qırmızı xətlər yaradırlar ki, kənarda onların gördükləri cazibəli cənnət azadlığı qarşısında həmin tərbiyə həyatı cəhənnəm təsiri bağışlayır. Bu səbəblə də onlar sürətlə və vüsətlə həmin cənnət həyatına doğru qaçırlar. Bu da tərbiyənin nəticəsiz qalması deməkdir.Tərbiyəçi hər şeydən əvvəl yaxşı psixoloq və sosioloq olmalıdır. İnsanı fərdi və ictimai müstəvidə mülahizə edə bilməyən kəs heç vaxt yaxşı pedaqoq ola bilməz. Elə buna görə də ev tərbiyəsi əksər hallarda yetərsiz qalır. Çünki xüsusilə sovet dövrünün təhsilini görməyən müstəqillik dövrünün valideynləri bu keyfiyyətlərdən çox uzaqdır.

 - Övladlara Kərim, Məcid, Rəhman, Rauf və bu kimi Allahın adlarının qoyulması dini cəhətdən nə dərəcədə düzgündür?

- Allahın adları məxsus və müştərək olmaqla iki qismə bölünür. Məxsus yalnız Allaha aid olan, müştərək isə Allah və məxluqatı arasında birgə olan adlara deyilir. Məsələn, Hakim, Rəhim, Rauf adları müştərək, İlah, Rəhman adları məxsusdur. Tövbə surəsinin 128-ci ayəsində Hz. Peyğəmbər Rauf  Rəhim kimi vəsflənmişdir. Lakin müştərək adlar qoyulduqda da qarşılarına qul mənasını verən əbd kəlməsinin əlavə olunması bəyənilmişdir. Məsələn, Əbdülrəhim, Əbdülhəkim kimi…

 - Orta məktəblərdə dini təlimlərin keçirilməsinə münasibətiniz necədir?

- Heç şübhəsiz, hər insan istənilən təbliğatın məhsulu ola bilmək qabiliyyətinə malikdir. Təbliğat nəticəsində insanın hətta aşkar surətdə fitrətinə zidd olan əqidələrin təsirinə məruz qalması mümkündür. Lakin insan özünü yanlış düşüncələrdən qoruya bilən təhsilə sahib olsa, yalnız bu zaman həyatda öz istiqamətini itirmədən sabit qala bilər. Bu cəhətdən şəxsiyyətin formalaşmağa başladığı lap kiçik yaşlardan evdə və məktəbdə uşaqlara doğru düşüncələr aşılansa, cəmiyyətdə təhlükəli inancların yayılmasına qorxu olmaz və ictimai münasibətlər zədələnməz. Xüsusilə də məktəblərdə Azərbaycanın dini tarixi reallığına və dini və məzhəbi ənənəsinə müvafiq dərslərin keçirilməsi qeyri-ənəvi təriqətlərin və dinlərin yayılma riskini minimuma endirir. Doğru dini təhsil dövlətə faydalı, sağlam vətəndaşı yaratmaq yoludur.

 - Nə səbəbə gənclərimiz axirəti qazanmaq üçün əməlləri ilə yox, daha asan yol olan şəhidlik yolunu seçirlər?

- Şəhidlik məqamının İslamda ən ali məqamlardan biri olması məsələsinə şübhə yoxdur. Allahdan bir lütf olaraq şəhidin günahları bağışlanar və qanı qüslü, döyüş paltarı da kəfəni olar. Allah şəhidə hər zaman dirilik şərəfini vermişdir. Lakin bu ali məqama yetişməyin də şərtləri vardır. İnsan özünü kor-təbii olaraq hər ölüm şəraitinə atmaqla şəhid olmaz. Şəhidlik yalnız İslami cihadın olduğu məqamlarda mümkündür. Təəssüf, bu gün şəhidlik yanlış anlaşılan və müəyyən siyasi dairələrin mənafelərinə xidmət edən düşüncə tərzinə çevrilmişdir. Bəzi dairələr bunu təbliğ edərək İslam coğrafiyasında fitnə və təfriqəni alovlandırmağı hədəfə almışlar. Dini savadı yetərsiz olan gənclər də onların təsirinə düşürlər. Bununla da ali məqama yetişmək üçün yanlış məqsədlərdə istifadə olunurlar. İnsan təbliğatın məhsuludur dedik. Bəli onlar da məhz təbliğat nəticəsində öz həyatlarını Allahın razı olmadığı təfriqələrdə qurban verirlər.

 - Demək olarmı ki, gənclərimizin əsəbi, səbrsiz, dözümsüz olmasi imanın zəifliyindən irəli gəlir?

- İnsan maddiyyat və mənəviyyatın vəhdəti olduğu üçün hər iki cəhətdə təminatın və tarazlığın qorunması vacibdir. Bir tərəfdə tarazlıq pozulduqda insan narahat olur və bu davam etdikdə sinir pozuntusuna çevrilir. Xüsusilə bizim cəmiyyətdə həyati tarazlığı pozan amillər kifayət qədərdir. Maddi təminatsızlıq, hüquqi özbaşnalıq, ictimai münasibətlərin yetərsizliyi, mənəvi dəyərlərin dəyərdən düşməsi ciddi həyati boşluqlar yaradır ki, bu fərdi şüurda sarsıntılara səbəb olur. Gənclərin ev və iş problemləri səbəbilə gec ailə qurması, ailə quranların davamlı məişət problemləri maddi yönümlü problemlər olsa da, mənəvi olaraq çox gərgin həyat yaşamalarına səbəb olur. Bu da bezarlıq, yorğunluq, daim özünü yük altında hiss etmək sıxıntısı ilə ailəyə, yaxınlara və ətrafa nifrət və qəzəb sindromu formalaşdırır. Belə məqamlarda imanın azlığı və dözümsüzlük də problemlərin təsirinin qəlbin daha da dərinliklərə nüfuz etməsinə və ruhu tamamilə bürüməsinə  səbəb olur. Həm maddi, həm mənəvi cəhətdən tarazlığın pozulması depressiya, stress, intihar kimi sosial sorunlara yol açır.

 - İslam dininə əsasən qadın və kişi eyni hüquqa malikdirlərmi?

- İslam dinində qadın-kişi hüquqları bərabər olsa da, eyni deyildir. Kişi və qadın arasında yaradılış fərqləri olduğu üçün onlar arasında vəzifələrin bölgüsündə də fərq olmalıdır. Vəzifə bölgüsü qəti şəkildə hüquq pozuntusu demək deyildir. Məsələn, kişinin qadından fiziki cəhətdən güclü olması ağır işlərin kişi tərəfindən görülməsini labüd edir. Əgər bir qadın kişiyə “sən edirsən mən niyə etməyim” desə, yalnız özünə zərər yetirər. Yaradılışının tələbi olaraq qadın nəyə qabildirsə, dinimiz onu qadına vermişdir. Dinimizdə qadınların kişilər kimi təhsil, işləmək, seçmək, bütün ictimai münasibətlərdə sərbəst hərəkət etmək, ticarət, bütün siyasi imkanlardan istifadə etmək hüquqları vardır. Bütün bu hallarda dinimiz qadından yalnız öz gözəlliyi ilə cəmiyyətdə fəsad törətməməyi tələb etmişdir.

- Bilirik ki, qeybət etmək haramdır. Bəs hansı hallarda qeybət günah sayılmır?

- Ən böyük günahlardan biri olan qeybət müsəlmanlar arasındakı qardaşlığı və birliyi pozan və istər dindar istər qeyri dindarlar arasında yayılmış sosial bəladır. Qeybətin böyük günah olması böyük ictimai zərərindən irəli gəlir. Lakin bəzən qeybət tam əksinə zərərli olduğu qədər faydalı da ola bilər. Faydalı olduğu və nəfsdən qaynaqlanmadığı bütün hallarda qeybətə icazə verilmişdir. Onların sırasında zalımın zülmünü ifşa etmək, zalımın zülmündən qorumaq üçün bir müsəlmanı aşağılamaq, bir qıza elçı gəlmiş fasiq oğlanı qıza və qərar sahibi yaxın qohumlarına tanıtdırmaq, ictimai xadimlərin fərdi deyil, yalnız ictimai işlərini qınamaq, müsəlmanın açıq-aşkar cəmiyyətdə etdiyi günahları dilə gətirmək, müsəlmanlar arasında yalan yerə söz aparıb gətirən şəxsləri tanıtdırmağı qeyd etmək olar. Hədis elmində peyğəmbər və imamlardan hədis nəql edən ravilərin eyiblərini açmaq qeybət olsa da, icazə verilmişdir. Çünki bununla da zəif hədislər ortaya çıxarılır və din yanlışlardan xilas edilir.

- İntihar bu gün ən ciddi probləmlərdən biridir, İslamda birmənalı olaraq haramdır. Din xadimi kimi insanları bu fikirdən uzaqlaşdırmaq üçün nə məsləhət görərdiniz?

- Hər bir insanın həyatında ümidin bitdiyi və səbrin tükəndiyi risk anları olur. Həmin məqamlarda özünü itirmədən həyata davam etmək çox böyük iradə gücü tələb edir. Bəzi insanlar zəif iradəli olduğu üçün həmin risk anlarını keçə bilmir və çıxış yolunu həyatlarına son qoymaqda görürlər. İradə tərbiyəsi isə şəxsiyyətin təşəkkülündə ən vacib tərbiyələrdən biridir və əsası ailə tərbiyəsində qoyulur. Ümidin bitdiyi sıxıntılı anlarda dinin də müsbət təsiri əvəzolunmazdır. Din insanı hər zaman Allahla bağlayaraq öz məhdud qüdrəti tükəndikdə sonsuz Allahın qüdrətinə sığınmağı öyrədir. Din insana dağları və dağlar boyda dalğaları və bu dərəcədə problemləri aşa biləcək böyük ruhi güc verir. Bu cəhətdən kiçik yaşlardan verilən dini tərbiyə də güclü insanı yaratmaq vasitəsidir.

 - Hal-hazırda Şaban ayıdır. Sonra Rəcəb ayı və daha sonra on iki ayın sultanı Ramazan ayıdır. Müsəlmanlar bu ayı necə yaşamalıdır?

- Rəcəb, Şaban və Ramazan dinimizin 3 müqəddəs ayıdır. Allah rəsulu buyurmuşdur; "Rəcəb Allahın, Şaban mənim, Ramazan da ümmətimin ayıdır." Bir duasında buyurmuşdur; "Allahım Rəcəb və Ramazanı bərəkətli et və bizi Ramazana qovuşdur".
Bu aylarda dua, zikr, oruc və nafilə namazların çox böyük savabı vardır. Hədislərdə xüsusilə oruc tutulması təkid olunmuşdur. Rəcəb və Şabanın ibadətlərlə keçirilməsi Ramazanın daha dərin ruhiyyə ilə keçirilməsinə səbəb olar. Peyğəmbərimizin də duasında bu həqiqət öz əksini tapmışdır.

Söhbətləşdi: Zeynəb Abdullah