Yer kürəsində sənayenin inkişafı, insanların sayının və şəhərlərə axının artması, formalaşan tullantıların çeşidinın , həcminin çoxalmasına səbəb olmaqla tullantıların idarə olunmasında qlobal ekoloji problemlər yaratmışdır. Tullantıların idarə olunması dedikdə, tullantıların toplanması, emalı, yandırılması, basdırılması, habelə tullantıların miqdarının azaldırlması başa düşülür. Yer kürəsində hər gün milyon tonlarla tullantı əmələ gəlir, basdırılma və yandırılması üçün xüsusi ayrılmış poliqonlara daşınır, geniş torpaq sahələrində böyük tullantı dagları əmələ gətirir.Tullantıların basdırılması yeraltı sularin çirklənməsinə, atmosferə metan qazının ayrılmasına,tullantıların yandırılması zamanı isə atmosferə istixana effekti yaradan zərərli qazların atılmasına səbəb olur. Buna görə də tullantıların emal olunması həyata keçirilməlidir. Mütəxəssislərin rəyinə görə tullantıların 75%-i təkrar emal oluna bilir. Emal olunmayan tullantıların tərkibində sürətlə parçalanan üzvi maddələr, patogenlər, digər zərərli birləşmələr oldugundan yer kürəsinin ekoloji vəziyyətinə, insan saglamlıgı və ətraf mühit üçün müəyyən təhlükə yaradır.Bu səbəbdən müasir standartlara cavab verən tullantı emalı zavodlarının tikintisinə böyük ehtiyac vardır.
Ətraf mühitin mühafizəsi qanunvericiliyinin tələblərinə əsasən təsərrüfat fəaliyyətində əmələ gələn tullantıların, o cümlədən təhlükəli tullantıların mövcud qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq idarə olunması üçün tullantıları formalaşdıran fiziki və hüquqi şəxslər öhdəlik daşıyırlar. Təhlükəli tullantılar - tərkibində təhlükəli xüsusiyyətlərə malik partlayıcı, yanma qabiliyyətli, oksidləşdirici, toksiki, infeksion, korroziya təsirinə malik və ekotoksiki maddələr olan, əhalinin sağlamlığı və ətraf mühit üçün bilavasitə və ya potensial təhlükə yaradan tullantılardır.
"Tullantılar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda tullantıların, o cümlədən təhlükəli tullantıların idarə olunmasına dair tələblər qoyulmuşdur. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2004-cü il 25 avqust tarixli, 117 nömrəli Qərarı ilə "Azərbaycanda təhlükəli tullantıların idarə olunmasının Dövlət strategiyası” təsdiq edilmişdir. Azərbaycan Respublikası BMT-nin "Təhlükəli tullantıların sərhədlərarası daşınmasına və kənarlaşdırılmasına nəzarət haqqında” Bazel Konvensiyasına qoşulmuş (2001-ci il 16 fevral tarixli Qanun), tullantıların uçotunun və qeydiyyatının aparılması sisteminin təkmiləşdirilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2003-cü il 30 mart tarixli 41 saylı Qərarı ilə "Təhlükəli tullantıların pasportlaşdırılması Qaydası”, 2016-cı il 14 iyun tarixli 228 nömrəli qərarı ilə "Təhlükəli tullantıların saxlanılması Qaydası” və 2008-ci il 25 yanvar tarixli 13 saylı Qərarı ilə "İstehsal prosesində əmələ gələn tullantıların inventarlaşdırılması Qaydası” təsdiq olunmuşdur. Təhlükəli tullantıların inventarlaşdırılması ən azı 5 ildən bir aparılır.Tullantı istehsalçıları hər il qanuna müvafiq olaraq ərazilərində saxlanılan, əmələ gələn, emala və basdırılmaya göndərilən tullantılar haqqında məlumat (hesabat) verməklə, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyində qeydə alınmalı və qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada təhlükəli tullantının pasportlaşdırılmasını aparmalıdırlar. Bu sistemin tətbiqi tədricən inventarlaşdırma məlumatlarının dəqiqləşdirilməsinə gətirib çıxaracaqdır.
Təhlükəli tullantıların inventarlaşdırılması və pasportlaşdırılması mülkiyyətçi tərəfindən işlənib hazırlanır, ETSN-nin müvafiq orqanı tərəfindən təsdiq edilir və bir nüsxəsi məlumat bazasının təşkili məqsədi ilə ETSN-nə təqdim edilir. Pasport təhlükəli tullantıların müvafiq tullantı növünə və təhlükəlilik dərəcəsinə aidiyyətini təsdiq edən, saxlanılması vəziyyəti, tərkibi barədə məlumat verən sənəddir və mülkiyyətçi tərəfindən doldurulması məcburidir.
Müəssisədə təhlükəli tullantılar növünə, tərkibinə və xüsusiyyətinə görə çeşidlənməli, tullantıların çeşidlənməsi ətraf mühit və insan sağlamlığı üçün təhlükəsiz şəraitdə həyata keçirilməlidir. Çeşidləndikdən sonra təhlükəli tullantıların bir-birinə qarışmaması və ətraf ərazilərə yayılmaması üçün tez bir zamanda müvafiq qablarda (konteynerlərdə, tutumlarda, qutularda, sukeçirməyən hermetik kisələrdə, çəlləklərdə) qablaşdırılmalıdır. Təhlükəli tullantıların yerləşdirilməsi (saxlanılması və ya basdırılması) bu məqsədlər üçün təchiz edilmiş və "Tullantılar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tələblərinə cavab verən təhlükəli tullantıların yerləşdirilmə obyektində ( poliqonda) həyata keçirilməlidir.
"Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 18-ci maddəsinə əsasən təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq hüquqi və fiziki şəxslər (təbiət istifadəçiləri) ətraf mühitin müəssisə (istehsalat) monitorinqini, onların həyata keçirdiyi təsərrüfat fəaliyyətinin ekoloji cəhətdən təhlükə törədə bilən təsərrüfat fəaliyyətini, ətraf mühitə təsirin uçot və hesabatını aparmağa, monitorinq göstəriciləri barədə hesabatın ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanına (ETSN-nin yerli qurumları) təqdim etməlidirlər.
Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 239-cu maddəsinə əsasən "Ətraf mühitin müəssisə (istehsalat) monitorinqinin və ya təsərrüfat fəaliyyətinin ətraf mühitə zərərli təsirinin uçot və hesabatının aparılmamasına görə” və 266.2.-ci maddəsinə əsasən "Tullantıların emalı yerlərinin müəyyənləşdirilməsi, layihələşdirilməsi, tikintisi, istifadəsi və ya ləğv edilməsi normalarının və qaydalarının pozulmasına görə” vəzifəli və hüquqi şəxslərin inzibati qaydada cərimə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Dünya Bankının dəstəyi ilə 2004-ci ildə Sumqayıt şəhəri ərazisində formalaşan civə ilə çirklənmiş torpaqların zərərsizləşdirilməsi məqsədi tikilmiş Təhlükəli Tullantılar Poliqonu beynəlxalq standartlara tam cavab verir. Fəaliyyət istiqamətini təkmilləşdirən müəssisə Respublika ərazisində formalaşan, ətraf mühit və insan sağlamlığı üçün təhlükə yarada biləcək təhlükəli tullantıların zərərsizləşdirilməsi və utilizasiyasını həyata keçirir.
Sumqayıt şəhərində ən ciddi və uzun müddət həllini tapmayan ekoloji problemlərdən biri, "Səthi Aktiv Maddələr” zavodu ərazisində xlor istehsalı zamanı əmələ gələn 200 min tondan çox təhlükəli tullantı olan civəli şlamın açıq duz anbarında uzun müddət saxlanılması və bu səbəbdən ətraf ərazilərin civə ilə çirklənməsinə yol verilməsi idi. Bu problem artıq öz həllini tapmışdır. Tullantılar Sumqayıt şəhərinin "təhlükəli tullantılar poliqonu”na daşınmış və ekoloji təhlükəsizlik şəraitində basdırılması təmin olunmuşdur. Eyni zamanda kimya müəssisələrində ötən əsrin istehsal edilmiş, lakin keyfiyyət göstəriciləri aşağı olduğundan istifadəyə yaramadığı üçün yığılıb qalmış və zavod şəraitində utilizasiyası mümkün olmayan xlorparafin və plastifikatorlar, latekslərin, poliqliserinin və digər kimyəvi məhsulların xüsusi nəqliyyat vasitələri ilə daşınaraq qeyd edilən poliqonda zərərsizləşdirilmişdir.
Sumqayıt şəhərində uzun müddət həllini gözləyən məsələlərdən biri də "Azərboru” ASC-də marten sobasında əmələ gələn toksiki istehsal tullantısı olan şlakın şəhərin 76-cı məhəllə ərazisində yığılaraq qalması idi. Hazırda marten şlakının xüsusi avadanlıqlarla utilizasiya işləri aparılır. Bu da şəhərdə ekoloji vəziyyətin sağlamlaşmasına xidmət edir.
Ətraf mühitin sağlamlaşdırılması və ekoloji təhlükəsizliyin gözlənilməsi naminə istehsalat sahələri tərəfindən formalaşan təhlükəli tullantıların zərərsizləşdirilməsi istiqamətində qanunvericiliyə uyğun işlərin həyata keçirilməsi əsas məsələlərdən biri olmalıdır.
Asəf Bayramov,
ekoloq, kimya üzrə fəlsəfə doktoru
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.