İnsan- təbiət vəhdəti, daxili və xaricı aləm vəhdəti, psixoloji-mənəvi-intellektual tarazlıq... 

Kamil insan ... Öncə bir baxaq "kamil" anlayışı nə deməkdir, nəyi ifadə edir ? Sonra da görək "kamil insan" anlayışı nə dərəcədə relevantdır . Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində kamil - nöqsansız, qüsursuz, tam, mükəmməl kimi izah olunur. Mükəmməl sözü də heç bir qüsuru olmayan, hər cəhəti dürüst olan,kəm -kəsirsiz , tam mənasında izah olunur. Güman edirəm ki, ümumiyyətlə , sözün məzmun yükü aydındır. İndi yenə qayıdaq insana , yəni kamil insana . Deməli , kamil insan - nöqsansız, qüsursuz, tam, dürüst , kəm kəsirsiz bir insan olmalıdır . Həm də bu, fiziki - mənəvi cahətdən olaraq nəzərdə tutulur . ( İnsan psixo -fiziki varlıqdır...)İndi mən də soruşuram varmı belə insan ? Yaxud mümkünmüdürmü belə insan olsun?Elə özüm də cavab verirəm:Hamı tərəfindən qəbul olunan , obyektiv kamil insan mümkün deyil . Əgər qüsursuz olmalıdırsa - onda bilməliyik qüsur nədir ( sırf subyektiv qiymətlər ola bilər...) , əgər dürüst olmalıdırsa - dürüstlük nədir onu bilməliyikl ( bu da sırf subyektiv qiymət...) , əgər kəsirsiz olmalıdırsa - onda bilməliyik tamlıq nədir və s. Cavabı elə bu məntiqi suallar ardıcıllığının Özü doğurur - Yoxdur və ola da bilməz.
P.S. Yalnız ruhi-mənəvi cəhətdən "nurlanmış" (просветлённый) insanları yalnız "nurlanmış"lardan olanlar təyin edə bilər... "Kamil insan" yox "insan ideyasına" inanıram. Bunlar məncə fərqli anlayışlardır. "İnsan ideyası"nda - məncə , kamillik vurğulanmır , daha çox "çertyoj" - insanın realizə edilməsindən əvvəl düşünülmüş "çertyoju" nəzərdə tutulur... 
İdeyanın əməli realizasiyalarının müxtəlif formaları ola bilər və bütün formaların da var olmaq haqqı var. Burada "kamillik" ideyanın özündən başqa bir şey deyil . Yənı, ayrı -ayrı nüsxələr haqqında yox, ideyanın özünü kamil hesab etmək olar. Əməli kamillik dörd dayaq üzərindədir: inam, istək, fəaliyyət, iradə. ona gore de cox savadli insanlar gorursen amma ya exlaqi cehetden problemi var, ya da emeli cehetden. ozlerini de kamillerin kamili adlandirirlar. İnsan- təbiət vəhdəti, daxili və xaricı aləm vəhdəti, psixoloji-mənəvi-intellektual tarazlıq.. Kamalı, kamilliyi seçim etmədikdən sonra, insan olmaq bir kənara, yaşamaq belə mənasız olar. Qəza və qədər anlayışının ən yaxşı nümayəndəsi kamil insandır deyə bilərik. Məsələn,bir uşaq və bir heyvan balası dünyaya gəlir gəlməz, bütün əzələləri və hiss orqanları çalışmağa başlayır. Bunların ahəngli, müntəzəm işləriylə yaşamağa davam edir. Bu hal, bütün ağıl sahiblərinə, bütün elm adamlarını heyrətə buraxır. Bu orqanları var edən və belə çalışdıran sonsuz qüvvət sahibinin adı "ALLAH"dır. NƏ MUTLU BUNU DƏRK EDƏNLƏRƏ. Kamil insan fəlsəfəsi, məncə, birinci səfər Ruminin və sonralar isə Nəsiminin əsərlərində görsədilibdi. Nəsimin əsərlərində İnsanın daxili təmizliyi ilə kamilliyə çatmaq mümkünlüyü görsədiliridi. "Nəsimi’nin sənətı insan gözəlliyinə, insanın gücünə heyranliqla dolu bir marş kimi səslənir. Ancaq bu gözəllik, bu qüdrət dünyada bütün insanlara deyil, yalnız özünü anlamış kamil insanlara aiddir.Buna göre de şair kamil insanı "canımın cananəsi” adlandırır, ona səcdə etmənin vacib olduğunu göstərir. 
Mənim fikrimcə, insanı kamilliyə aparan yollar bunlardı: 
1. İnam (Din) 2. İman 3. Elm 4. İstək Kamilləşmənin son nəticəsi rahatlıq və səadətdir. ümumiyyətlə, insanların hamısı xoşbəxt olmaq istəyir, amma bu istiqamətdə olan cəhdlərin kamilləşmə istəyi olmasını hamı bilmir. Hər bir insanın xoşbəxtliyə nail olmaq istəyində öz kriteriləri var, yalnız insan ruhunu saflaşdıran kamillik - həqiqi kamillikdir. Elmi nəaliyyətlərin praktik fəaliyyətlə vəhdətinə nail olan, azad və saf insan ruhu - kamil ruhdur. 
Şəfəq Agacan