Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət xadımi və tanınmış diplomatlarından biri də Məmməd Xan Təkinskidir
.
Tariximizin hər bir səhifəsinə dərin hörmət və ehtiramla yanaşaraq
arxiv sənəd və materialları, həmçinin həmin dövrün mətbuatı və digər
mənbələr əsasında Məmməd xan Təkinski haqqında hazırladığım bu məqaləni
hörmətli oxucularımızın diqqətinə çatdırıram.
Məmməd Xan
Təkinski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə müxtəlif vəzifələrdə
dövlətinə və xalqına layiqincə xidmət etmiş şəxslərdəndir. Məmməd Xan
Təkinski Zaqafqaziyada azğın erməni-daşnak qüvvələrinin dinc müsəlman
əhalisinə qarşı törətdiikləri zorakılıq və vəhşiliklərin tədqiq edilməsi
üçün Cümhuriyyət hökumətinin qərarı ilə 1918-ci il iyulun 15-də
yaradılmış Fövqəladə İstintaq Komissiyasının (iyul-dekabr) üzvü olmuşdu.
Məmməd xan Təkinski 1919-cu il yanvarın sonlarında Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Ermənistanda diplomatik nümayəndəsi
təyin edilmiş, Naxçıvan mahalında "erməni idarəçiliyi”nə son qoyulması
məsələsinin zəruriliyini dəfələrlə Ermənistandakı beynəlxalq
missiyaların qarşısında qaldırmış və Cümhuriyyət hökumətininbu işə fəal
müdaxilə etməsinə çalışmışdır. M.X. Təkinskinin milli mənafelərin
müdafiəsinə yönəlmiş fəal diplomatik mövqeyindən narazı qalmış
Ermənistanın daşnak hökuməti onun geri çağrılmasına nail olmuşdur.
M.X.Təkinski geri çağırıldıqdan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Hökumətinin 11 oktyabr 1919-cu il tarixli qərarı ilə 1919-cu il
oktyabrın 1-dən etibarən Xarici işlər nazirinin müavini vəzifəsinə
təyin edilmiş və Azərbaycan sovetləşdirilənədək bu vəzifəni icra
ermişdir. Lakin təəssüflər olsun ki, M.X.Təkinskinin Cümhuriyyət
dövründəki fəaliyyəti bu günə qədər kifayət qədər tədqiq edilməmişdir.
1918-1920-ci illərdə azğınlaşmış erməni-daşnak qüvvələrinin İrəvan
quberniyasının türk-müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri vəhşiliklərin
qarşısının alınmasında, eləcə də qaçqınların problemlərinin həllində
Məmməd Xan Təkinskinin xidmətləri danınmazdır. Məlum səbəblər
ucbatından əvvəlki dövrlərdə nəşr olunmuş kütləvi ensiklopedik
nəşrlərdə, həmçinin digər kütləvi nəşrlərdə Məmməd Xan Təkinski
haqqında hər hansı bir məlumat dərc edilməmişdir.
Hazırki dövrdə cəmiyyətimizdə Məmməd Xan Təkinski haqqında məlumat çox azdır.
M.X.Təkinskinin
Cümhuriyyət dövründə fəaliyyəti haqqında qısa və natamam məlumat yalnız
2005-ci nəşr olunmuş "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası”nın
II cildində dərc edilmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edirik ki, M.X.
Təkinskinin diplomatik və xarici işlər nazirinin müavini və müvəqqəti
olaraq xarici işlər naziri vəzifəsinin icrası üzrə fəaliyyəti
Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsi tərəfindən işləyib
hazırlanmış «Азербайджанская Демократическая Республика(1918-1920).
Внешняя политика. Баку-1998» ; «Азербайджанская Демократичская
Республика(1918-1920).Армия.Баку -1998» və «Азербайджанская
Демократичская Республика(1918-1920).Законодательные акты.Баку -1998»
adlı sənədlər məcmuələrində əks etdirilmişdir. Bu məqaləni hazırlayarkən
həmin məcmuələrdə əks edilmiş arxiv sənədlərindən və digər mənbələrdən
istifadə edilmişdir. Əlavə olaraq qeyd edirik ki, Azərbaycan
Respublikasının Dövlət Arxivlərində Məmməd Xan Təkinskinin şəxsi işi və
yaxud onun formulyarsiyahısısaxlanmadığı üçün onu aşkar etmək mümkün
olmamışdır.
Tədqiqatçı-alim Ataxan Paşayev "Məmməd xan
Təkinski kimdir?” adlı məqaləsində qeyd edir ki, "...Ukraynanın Odessa
şəhərində xidməti ezamiyyətdə olarkən Odessa vilayətinin dövlət
arxivində də olduq. Oradan digər sənədlərlə yanaşı vaxtilə Novorossiysk
Universitetində təhsil almış azərbaycanlı tələbələrin də şəxsi işlərini
aşkar edərək surətlərini gətirdik. Həmin işlər arasında Novorossiysk
Universitetinin hüquq fakultəsinin tələbəsi olmuş Məmməd Xan Təkinskinin
də şəxsi işi var”.
Bunu Məmməd Xan Təkinskiyə aid ilk şəxsi
işin olduğunu qeyd edə bilərik. Lakin təəssüflər olsun ki, onun bir
surəti Dövlət Arxivlərinə ötürülmədiyindən ondan istifadə etmək mümkün
olmamışdır. Tədqiqatçı –alim A.Paşayev "Məmməd Xan Təkinski kimdir?”
adlı məqaləsini hazırlayərkən M.X.Təkinskiyə aid bir sıra bioqrafiq
məlumatları məhz onun şəxsi işindən əldə etmişdir. Xatırladırıq ki,
1918-1920-ci illərdə Cümhuriyyətin hökumət kabinələrində vaxtılə Avropa
və Rusiyanın ən yaxşı Universitetlərində və texniki ali
məktəblərində yüksək təhsil almış nazirlər təmsil olunmuşdular. Həmin
tarixi şəxsiyyətlərin şəxsi işlərini, həmçinin Azərbaycan tarixinəaid
digər qiymətli sənədləri aşkar edərək surətlərini Respublikamızın
Dövlət Arxivlərinə ötürülməsinə nail olmaq lazımdır. Əgər buna nail
olsaq tariximizin, o cümlədən Cümhuriyyət tarixinin tədqiqat
bazasının zənginləşdirilməsi istiqamətində mühüm aqddım atmış olarıq.
M.X.Təkinskinin
şəxsi işində olan məlumatlara əsasən o, 1879-cu ildə Orta Asiyada
Axal-Təki vadisində ruslarla türkmənlər arasında baş vermiş Göytəpə
müharibəsi zamanı dünyaya gəlmişdir. M.X.Təkinski valideynlərini həmin
müharibə zamanı 1879-1881-ci illərdə itirmişdi.
İki yaşında
olarkən onu rus ordusunun polkovniki Ehsan xan Naxçıvanski oğulluğa
götürmüş və Məmməd Xan Təkinski adını vermişdir. M.X.Təkinski 1901-ci
ildə Tiflis 1-ci kişi gimnaziyasını bitirərək həmin ilin avqustunda
Novorossiysk İmperator Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinin
riyaziyyat bölməsinə qəbul olunmuşdur. 1901-1902-ci tədris ilinin I və
II semestrində təhsil haqqı ödənilmədiyinə görə o, 1902-ci ilin martında
universitetdən xaric edilmişdir. 1903-cü ildə təhsil haqqının
ödəniləcəyinə söz verdikdən sonra M.X.Təkinski Universitetin idarə
heyətinin 9 sentyabr 1903-cü il tarixli qərarı ilə hüquq fakultəsinin
1-ci kursuna qəbul edilmişdir. Bir sıra problemlər ucbatından onun
buradakı təhsil müddəti 1908-ci ilə qədər uzanmış və nəhayət, 1908-ci
ilin iyulunda universitetin hüquq fakültəsinin məzunu olmuşdur. Lakin
təəssüflər olsun ki, Novorossiysk İmperator Universitetinin hüquq
fakultəsini bitirdikdən sonra Məmməd Xan Təkinskinin 1918-ci ilə qədər
olan müddətdə harada işlədiyi haqqında əsaslı bir məlumat yoxdur. Belə
guman edilir ki, M.X. Təkinski hüquqşünas kimi Zaqafqaziyada məhkəmə
orqanlarında fəaliyyət göstərmişdir. Beləliklə, zaman ötdükcə Məhəmməd
Xan Təkinski gələcəyin görkəmli dövlət xadimi kimi yetişirdi.
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin mətbu orqanı olan "Azərbaycan” qəzetinin
31 yanvar 1919-cu il tarixli 22№li buraxılışında M.X.Təkinskinin
Azərbaycan Respublikasının Ararat Respublikası nəzdində diplomatik
nümayəndəsi təyin olunduğu haqqında məlumat dərc edilmişdir. Azərbaycan
Respublikasının diplomatik missiyalarının rəhbərlərinin təyin
edilməsi haqqında Xarici İşlər Nazirliyinin 15 aprel 1919-cu il
tarixli 2№li əmrində həmçinin qeyd edilirdi ki, M.X. Təkinski 29 yanvar
1919-cu il tarixdən etibarən Ermənistan Respublikasının hökuməti
nəzdində Azərbaycan Respublikasının diplomatik nümayəndəsi təyin
edilir. Diplomatik nümayəndə təyin olunana qədər isə M.X.Təkinski Xarici
işlər naziri vəzifəsini icra etmişdir. M.X. Təkinski Xarici işlər
naziri vəzifəsini icra edərkən 1918-ci il dekabrın 9-da Azərbaycanın
Gürcüstandakı nümayəndəsi M.Cəfərova diplomatik məlumat göndərərək ondan
xahiş edirdi ki, Qazax qəzasının Qaraqoyunlu kəndinin Azərbaycanın
ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu Ermənistanın Gürcüstandakı
nümayəndəliyinə bildirsin.
1919-cu il 27 mart tarixli 64№li
"Azərbaycan” qəzetində Azərbaycanın Ermənistandakı diplomatik
nümayəndəsi M.X.Təkinskinin martın 24-də Ermənistanın xarici işlər
nazirinə nota təqdim etdiyi haqqında məlumat dərc edilmişdir. Həmin
notada qeyd edilirdi: "Türklər İrəvan quberniyasını tərk etdikdən bir
neçə gün sonra erməni zabitlərinin komandanlığı altında erməni silahlı
dəstələri Naxçıvan istiqamətində hücuma keçərək Səib, Kataklı, Şalavb,
Xaraba Kataklı kəndlərini tar-mar etmiş, dinc müsəlman əhalisini -
qocaları, qadın və uşaqları, həmçinin bu kəndlərdə olan qaçqın
müsəlmanları doğramışdılar.Lakin Şərurda müqavimətlə qarşılaşan silahlı
erməni dəstələri Tarovluya geriyə çəkilmişdilər. Eyni vaxtda digər
erməni dəstəsi Cırmanısdən Qaraxaç, Şaqanlı, Kadılı, Yuxarı Qarabağlar,
Ağasıbəyli, Dəhnaz, Şişi Dağ kəndlərinə doğru irəliləyərək əvvəlcədən
bir neçə yüz qəşəng qadın və qızları kəniz qismində seçdikdən sonra,
onlar bu günə qədər də erməni əsgərlərinin əlindədir, bu kəndlərin
bütün dinc müsəlman əhalisini doğramışdılar. Müsəlman nümayəndələri
erməni əsgərlərinin bütün bu iyrənc hərəkətləri haqqında məlumatı
vaxtında Ermənistan Respublikası hökumətinin diqqətinə çatdırmışdır.
Mənim hökumətimin tapşırığı ilə Ermənistan Respublikası hökumətinə
təklif edirəm ki, aparılmış müsəlman qadın və qızlar erməni
əsgərlərinin əlindən dərhal azad etsin vəyuxarıda adları çəkilən
kəndlərin müsəlmanlarına vurulmuş ziyanın miqyasını aydınlaşdırmaq
üçün ingilis, müsəlman və ermənilərdən ibarət birgə komissiya
yaradılsın. Bununla yanaşı ümid etmək istəyirəm ki, Ermənistan
Respublikasının hökuməti həqiqətən də Azərbaycan Respublikası ilə
dostluq əlaqəsi saxlamaq istəyirsə, tezliklə mənim hökumətimin haqlı
tələbinə kömək edəcəkdir. Sizin hökumətin qərarı haqqında mənə
məlumat verməyinizi xahiş edirəm”.
1919-cu il aprelin
2-də Azərbaycan Respublikasının Ermənistandakı nümayəndəsi
M.X.Təkinski teleqrafla Xarici İşlər Naziri M.Y.Cəfərova məlumat
göndərərək bildirmişdi ki, ”o, martın 18-də Eçmiadzinən gedərək
katalikosla görüşmüş və katalikos Ermənistanla müsəlmanların
dostluğunun vacibliyini buyurmuş və söz vermişdi ki, erməni
xalqına müraciət edəcəkdir ki, müsəlmanlarla dostcasına yaşasınlar.
Katalikos məni nahara saxladı və məni yola düşənə qədər tərk etmədi.
Mazut olmadığına görə Eçmiədzin kilsəsi və katalikosun evi elektrik
işığı ilə işıqlandırılmır, ona görə mən katalikosa enerji üçün mazut
söz verdim, xahiş edirəm katalikosa ötürmək üçün mənə çəlləklərdə mazut
göndərəsiniz. Qaçqınların vəziyyəti ağırdır və onlara dərhal geniş
yardım göstərmək lazımdır. Yalnız 200 pud mazut göndərin ki,
hökumət mazutdan istifadə edə bilməsin. Mənum mazut çatdıracağım
haqqında vədim katalikosa böyük təsir bağışladı...Gəlir mənbəyi
olmadığı üçün Ermənistan müstəqil yaşaya bilməz. Hindli əsgərlər
Naxçıvana yola düşdülər. Lazım bilirsinizsə Qars hökumətilə əlaqə
yaradım. 14 nəfər yuxarı sinif gimnaziya şagirdləri təhsilini davam
etdirmək üçün gələcəklər”.
Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski
tərəfindən aprelin 2-dəhəmin məlumata dair yazılmış dərkənarda qeyd
edilirdi: "Bir sistern neft buraxılsın, əlaqə yaradılsın, gimnazistlər
qəbul edilsin”.
Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər
nazirinin müavini A.x.Ziyadxanovun ermənilərin müsəlman əhalisi üzərində
zorakılıqlar üzrə materialların toplanması haqqında 4 iyun 1919-cu
il tarixdə Azərbaycanın Ermənistandakı nümayəndəsi M.X. Təkinskiyə
göndərdiyi direktivdə qeyd edilirdi : "Ermənilərin İrəvan
quberniyasında, Qarabağda, Araz Respublikasında müsəlman əhalisi
üzərində zorakılığını müzakirə etmək üçün ittifaq ölkələrinin də
nümayəndələrini cəlb etməklə fövqəladə parlament komissiyasının
yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Parlament komissiyanın işini təmin
etmək üçün 10 mln.rub. pul vəsaiti ayıracaqdır. Bütün materiallar
lazımdır, mümkün qədər tezliklə. İrəvan Milli şurasını da işə cəlb
edərək bütün materialları hazırlayın”.
Quldur
erməni-daşnak silahlı dəstələrinin dinc müsəlman əhalisinə qarşı
törətdikləri cinayətləri əks etdirən materialların toplanması üzrə
işlər davam etdirilirdi.Azərbaycanın Ermənistandakı diplomatik
nümayəndəsi M.X. Təkinskinin erməni qoşunlarının Naxçıvana hücumu
ilə bağlı Ermənistan hökumətinə 1919-cu il mayın 3-də təqdim etdiyi
notada qeyd edilirdi: "Hökuməti tapşırığı ilə mən Ermənistan
Respublikasının qoşunlarının Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan
Naxçıvan rayonuna yeridilməsinəqarşı qəti etiraz edirəm. Mən ümid etmək
istəyirəm ki, Ermənistan Respublikasının hökuməti iki qonşu
respublikaların sərhədlərləri haqqında məsələni eyni vaxtda silah gücü
və Qafqaz konfransındakı öz nümayəndələri vasitəsilə həll edə
bilməyəcəkdir.Qafqaz konfransının məqsədi mübahisəli ərazi
məsələlərini sülh yolu ilə həll etməkdir. Xüsusən də Ermənistan
Respublikasının hökuməti özünün 4 aprel 1919-cu il tarixli 1075№li
notasında qeyd etmişdir ki, ərazi məsələlərinin həlli Qafqaz
Konfransının həll etməli olduğu bütün məsələrin ilkin şərti
olmalıdır.Xahiş edirəm bu məsələ ilə bağlı hökumətinizin qərarını mənə
bildirəsiniz”.
M.X.Tekinskinin fəal diplomatik fəaliyyəti, onun
yazışmaları və nota mübadilələri bir daha təsdiq edir ki, Ermənistan
özünün soyğunçuluq, beynəlxalq qanun və qaydalara zidd hərəkətindən
əl çəkmək istəmir, Azərbaycanın əzəli- tarixi torpaqlarına yiyələnmək
kimi cəfəng siyasətini həyata keçirmək istəyir. Azərbaycanın
Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi M.X. Təkinskinin Nazirlər
Şurasının sədri N.Yusifbəyliyə göndərdiyi 10 may 1919-cu il tarixli
şifrələnmiş teleqramda qeyd edilirdi ki, "Yayılan şayiələrə görə əgər
Ermənistan Qarabağı Azərbaycanın olduğunu qəbul edərsə, ingilislər
Şərur-Naxçıvan rayonunu Ermənistana verir. Bu şayiəni ermənilər
yayır; mən düşünürəm ki, ermənilərə Qars kifayətdir və başdan-başa
müsəlman əhalisindən ibarət olan Şərur-Naxçıvanı onlara vermək olmaz,
buranın əhalisi Ermənistanın digər hissələrində olan müsəlmanların
dəhşətli vəziyyətinə düşər. Müsəlmanların dəhşətli vəziyyətdə olması
haqqında subutlarım vardır.Bunu Tiflisdəki ittifaq komandanlığına
hərtərəfli izah etməli və daim onlarla əlaqədə olmaq lazımdır. Əks
təqdirdə bizim diplomatiyamız uduza bilər”.
Azərbaycan
Respublikası Xarici İşlər naziri əvəzi Ziyadxanovun İrəvan
quberniyasının müsəlman əhalisinə qarşı edilmiş zorakılığın
araşdırılması üzrə beynəlxalq istintaq komissiyasının təşkilinə
rəhbərlik edilməsi haqqında 1919-cu il iyunun 7-də imzaladığı 13№
li əmrdə qeyd edilirdi: "İrəvan quberniyasının dağıdılmış və
zorakılığa məruz qalmış kəndləri ilə bağlı beynəlxalq istintaq
komissiyasını təşkil etmək üçün dəftərxana direktorundan xahiş edirəm
ki, rəhbər rolunu öz üzərinə götürsün və bu işə direktor müavinini,
Şepotyevi, Abdulla bəyi və Olenevi cəlb etsin”.
M.X.
Təkinski Ermənistan tərəfindən edilən mümkün düşmən hərəkətlərə qarşı
müqavimətin göstərilməsi üçün Şərur-Naxçıvan və Ordubadın milli
şuralarına köməklik göstərilməsinin vacibliyi haqqında Xarici işlər
naziri M.Y.Cəfərova 7 iyun 1919-cu il tarixdə göndərdiyi teleqramda
qeyd edir di ki, "Bakını tutacaqlarına ümid bəsləyən ermənilər
Könüllülər ordusunun hərəkət etməsinəsevinirlər, baxmayaraq ki,
dəvət etdiyim naharda Xatisov məni inandırırdı ki, müstəqilliyin
qorunması məsələsində Ermənistan və Azərbaycanın maraqları ümumidir.
Könüllülər ordusu ilə münasibətlərimiz ağırlaşarsa, Ermənistan bizə
qarşı düşmən mövqe tutacaqdır, ona görə də hərbi təşkilata pul
buraxaraq Şərur-Naxçıvan bölgəsində Ermənistana təhlükə yaratmaq
lazımdır. Mənim tərəfimdən görülmüş tədbirlər nəticəsində artıq
Şərur-Naxçıvan və Ordubad milli sura şəklində birləşmişdir və daim
mənimlə əlaqə saxlayırlar”.
İrəvan quberniyası və Qars
vilayətində müsəlman əhalisi üzərində ermənilərin zorakılığına aid
ətraflı ststistik məlumatların toplanması haqqında Azərbaycan Xarici
işlər nazirliyinin Azərbaycanın Ermənistandakı nümayəndəsi M.X.
Təkinskiyə göndərdiyi 10 iyun 1919-cu il tarixli 1627 №li təcili
diplomatik məlumatda qeyd edilirdi ki, "İrəvan quberniyasında və
imkan daxilində Qars vilayətində dağıdılmış müsəlman kəndlərinin
nümayəndələri ilə birgə məxfi surətdə adı, familiyası, yaşadığı ünvan
göstərilməklə müsəlmanların insan və əmlak itkisi,əsir düşmüş,
əsirlikdən qayıtmış və qayıtmamış qadın və kişilər haqqında,
oğurlanmış mal-qara, dağıdılmış kəndlər, uşaq bağçaları və s.
haqqında statistik məlumatlar toplasın. Yaxşı olardı ki, şahidlərin
və yaxud fəlakətə məruz qalmış şəxslərin öz dili ilə ermənilərin
müsəlman kəndlərinə mühüm- ciddi hücümları təsvir edilsin. Hökumət
qərara almışdır ki, ermənilərin insan itkisilə məşaiət olunan
müsəlmanlara vurduqları ziyanın miqyasını müəyyən etmək üçün ingilis,
italyan və digərlərindən ibarət beynəlxalq komissiya yaratsın.Bu
məsələnin həlli müəyyən vaxt tələb edir, ona gorə üzərinizə qoyulmuş
vəzifənin icrasına başlayın”.
Azərbaycan hökumətinin
Qarabağdakı fəaliyyətinə müdaxilə etməsinin yolverilməz olduğu
haqqında Azərbaycanın Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi
M.X.Tekinskininn İrəvandan xarici işlər naziri M.Y. Cəfərova 1919-cu
il iyunun 26-da göndərdiyi məlumatda bildirilirdi: "Mən, 1919-cu il
iyunun 25-də Ermənistan Respublikasının xarici işlər nazairliyinə
aşağıdakı 224№ li notanı təqdim etdim:
"Mənim hökumətimim
tapşırığı ilə bildirirəm ki, Azərbaycan Hökumətinin 15 yanvar
1919-cu il tarixli qərarı ilə Sultanov Azərbaycanın ayrılmaz
dağlıq hissəsini təşkil edən Zəngəzur, Cəbrayıl və Cavanşir
qəzalarının general-qubernator vəzifəsinə təyin edilmiş və aprelin
3-də rəsmi tanınmışdır. Ona görə də Sultanovun qeyd olunan qəzalarda
fəaliyyətinə və yaxud azərbaycan qoşunlarının həmin qəzalarda olmasına
qarşı Ermənistan Respublikası hökumətinin istənilən etirazı
Azərbaycan Respublikasının daxili işlərinə müdaxilə etmək deməkdir.
Qarabağın general-qubernatoru Sultanov ciddi tədbirlərlə artıq Şuşa
rayonunda nizam-intizam yaratmış vəhəyat normal qaydasına düşmüşdür”.
Xarici
İşlər naziri A.x.Ziyatxanovun Ermənistanın xarici işlər nazirinə
1919-cu il iyunun 23-də göndərdiyi notada qeyd edilirdi ki, "
Zaqafqaziya xalqları öz müstəqilliklərini elan etdikdən sonra
Azərbaycan və Ermənistanın hüdudlarında acınacaqlı nəticələri olmuş çox
qanlı hadisələr baş verdi. Keçən il qarşılıqlı surətdə xırda və iri
kəndlərin dağıdılması, erməni və müsəlman əhalisi arasında qarşılıqlı
surətdə qətllər,təsərrüfatların məhv edilməsi dayanmamışdır. Bu
hadisələrin nəticəsində hər iki respublikanın ərazisində çox böyük sayda
qaçqınlar yaranmışdır. Bunun nəticəsində ermənilər və müsəlmanlar
arasında arzuolunmaz toqquşmalar meydana gəlmişdir.
Müstəqilliyin
elan edilməsinin başlanğıcında yeni yaranmış respublikalar üçün əsas
ideal mehriban qonşuluq əlaqələrinin yaradılması olmuşdur. Təəssüflər
olsun ki, yuxarıda qeyd olunan səbəblər ucbatındanbu münasibətlər
qaydasına düşə bilmir. Bu hadisələri, onun səbəblərini qərəzsiz və
ədalətli araşdırılması və bunların gələcəkdə təkrar yaranmasının
qarşısının alınması, həmçinin son dərəcə kəskin qaçqın məsələsinin
həllli üçün qəti tədbirlərin görülməsi normal münasibətlərin qurulması
üçün etibarlı zəmin ola bilər. Qeyd olunanları nəzərə alaraq Azərbaycan
hökuməti Ermənistan hökumətinə təklif edir ki, yuxarıda xatırlanan
məqsəd üçün Erməni və Azərbaycan nümayəndələrindən ibarətqarışıq
hökumət-parlament komissiyası yaradılsın.Əgər Ermənistan
respublikasının hökuməti lazım bilirsə, Avropa və Amerikanın mədəni
millətlərinin nümayəndələrinin də yuxarıda göstərilən komissiyanın
tərkibinə daxil edilməsinə Azərbaycan hökuməti etiraz etmir”.
Azərbaycan
hökumətinin bu əhəmiyyətli təklifinə Ermənistan tərəfindən müsbət cavab
verilməmişdir. Zaqafqaziya ərazisində yaşayan müsəlmanlar və onların
əmlakı üzərində törədilmiş zorakılıqlar, qətllər və talanların təhqiq
edilməsi üzrə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin 15 iyun 1918-ci
il tarixli qərqrı ilə Fövqəladə İstintaq Komissiyasının yaradılması
haqqında qərar gəbul edilmişdir. Bu qərarı yerinə yetirmək üçün Xarici
İşlər Naziri əvəzi F.X.Xoyskinin 1918-ci il avqustun 31-də imzaladığı
qərarla sədri Ələkbər bəy Xasməmmədov olmaqla tərkibi Gəncə dairə
məhkəməsinin üzvləri – İsmayıl bəy Şahmalıyev, Andrey Fomiç Novatski,
həmin dairə məhkəməsi prokurorunun müavini Nəsrəddin bəy Səfikürdski,
Gəncə köçürmə idarəsindən Nikolay Mixayloviç Mixaylov, həqiqi mülki
müşavir V.V.Qubvillo və müəllim Mirzə Cavad Axundzadən ibarət Fövqəladə
İstintaq Komissiyası yaradıldı.Yuxarıda göstərilən üzvlərdən başqa
komissiyaya Bakı dairə məhkəməsi prokurorunun müavini Aleksandr
Yevgenyeviç Kluqe, andlı iclasçı Məmmədxan Təkinski, Gəncə dairə
məhkəməsinin xüsusi əməliyyat işləri müstəntiqi Məhyəddin bəy
Şahmalıyev, Bakı quberniya dairə məhkəməsinin üzvü Hidayət bəy Sultanov,
andlı iclasçılar Aley Aleksandroviç Litovski, Çeslav Boleslavoviç
Klossovski, hüquqşünas Abbas Əlibəy Hacı-İrzayev, Bakı dairə
məhkəməsinin üzvü B.Yusifbəyov müxtəlif vaxtlarda həmin komissiyaya üzv
təyin edilmiş və ya üzvlükdən azad olunmuşlar.
Son iki yüz
ilə yaxın bir müddətdə erməni millətçilərinin Azərbaycan xalqına qarşı
yürütdükləri təcavüz və soyqırım siyasətinin mahiyyətini təkcə
ölkəmizdə deyil, ölkəmizdən kənarda da öyrənilməsi və dünya
ictimaiyyətinə çatdırılması üçünbelə komissiyala böyük ehtiyacın
olduğunu yaxşı dərk edən erməni –daşnak qüvvələri bundan həmişə boyun
qaçırmağa çalışmışdılar. Erməni millətçilərinin azərbaycanlılara
qarşı həyata keçirdikləri qırğınlar, talanlar və soyqırım siyasəti ilə
bağlı arxiv sənəd və materialları əsasında ortaya çıxarılmış
fakt və dəlillərlə cinayətkar erməni millətçilərini ədalət
məhkəməsinə cəlb etmək və bu cinayəti dünyaya tanıtmaq mümkün
idi və indi də mümkündür.. Lakin təəssüflər olsun ki, bu vaxtadək bu
məsələ həyata keçilməmişdir. Millətçi erməni-daşnak qüvvələri və
onların havadarlarının xalqımıza qarşı törətdikləri soyqırımından
100 il keçməsinə baxmayaraq hələ də törədilmiş bu cinayətə
beynəlxalq aləmdə hüquqi qiymət verilməmişdir.Bəlkə də törədilmiş
həmin cinayətlərə beynalxalq aləmdə vaxtındahüquqi qiymət
verilsəydi hazırki dövrdə erməni-daşnak quldur qüvvələri və
onların havadarlarının Qarabağda təşkil etdikləri qanlı
qırğınların qarşısını almaq mümkün olardı. Müasir dövrdə
erməni-daşnak quldur dəstələrinin törətdikləri fəlakətlər davam
etməkdədir. Xocalı faciəsi Qarabağda elan olunmamış müharibənin
qanlı salnaməsinə yazılmış və xalqımızın tarixi yaddaşına həkk
olunmuşdur. Erməni-daşnak quldur qüvvələri və onların
havadarlarının Qarabağda törətdikləri qanlı qırğınlar,vəhşiliklər
bütün Azərbaycan xalqının ağrısı və iztirabıdır.Biz inanırıq ki,
gün gələcək qəddar düşmənlər bizim ərazilərimizdən
biabırcasına qaçaraq onu tərk etməyə məcbur olacaqlar. Azərbaycanın
ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabaq torpağında əmin-amanlıq
bərpa olunacaq,insanlar öz doğma yurdlarına
qayıdacaq,vətəndaşların normal həyat tərzi bərpa ediləcək və qanlı
cinayətlər törətmiş erməni millətçiləri Nyurnberq beynəlxalq
məhkəmə prosesi kimi bir beynəlxalq məhkəmə qarşısında
törətdikləri dəhşətli qırğınlara,vəhşiliklərə görə cavab verməli
olacaqlar.İnanırıq ki ədalət və insanlıq naminə bu mütləq həyata
keçiriləcəkdir!
Azərbaycan 1920-ci ilin aprelində XI Qırmızı ordu
tərəfindən zəbt edilərək sovetləşdirildikdən sonra Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin dövlət xadimləri və ziyalı təbəqə ağır repressiyalara
məruz qaldılar. Baxmayaraq ki, Parlamentin 27 aprel 1920-ci il tarixdə
keçirilmiş axşam iclasında hakimiyyətin kommunistlərə təhvil verilməsi
haqqında qəbul edilmiş qərarda həmçinin qeyd edilirdi ki, " Yeni
yaradılan müvəqqəti kommunist hökuməti Parlamentin və hökumət üzvlərinin
həyatının və əmlakının toxunulmazlığına təminat verir”.
Lakin
qəbul edilmiş şərtlərə sonralar əməl olunmadı və digər dövlət
xadimləri kimi Məmmədxan Təkinski də 1938-ci ildə represiya qurbanı
oldu.
Rafiq Səfərov
Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsinin
Sənədlərin nəşri və istifadəsi şöbəsinin baş məsləhətçisi
(Modern.az)
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
