Bəzən 150 santimetr boya malik bir adam özündə nəhəng bir siyasi rejimin 150 illik sirlərini gəzdirir. Əksər hallarda müharibənin taleyini böyük artilleriya qüvvəsi deyil, elə bu cür partizanlar, kəşfiyyatçılar həll edirlər. Onlar meyvəni içindən yeyən qurd kimi yavaş-yavaş, heç kimə bildirmədən qurbanlarının sonunu gətirirlər. Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (MKİ) casusu Ruzi Nəzər də İkinci Dünya müharibəsinin gizli qəhrəmanlarından idi.

Ruzi Nəzərin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı türk yazar Murad Yetkinin yazısını təqdim edirik.

Sentyabr, 1954, Həcc ziyarəti vaxtı

Sovet ölkələrindən gəlmiş çoxu türk mənşəli olan 21 zəvvarın getdiyi avtobusa, yenə türk mənşəli, amma Amerikadan gələn daha iki adam minir. Minən kimi "Siz müsəlman deyilsiniz” deyə qışqırmağa başlayırlar: "Siz kommunist təbliğatçılarısınız, Moskvadakı allahsızların xidmətindəsiniz”. Daha sonra Məkkə küçələrində də Sovet müsəlmanlarına təcavüz davam edir, onlara çürük pomidor-filan atırlar.

Bu mənzərəni 27 sentyabr 1954-cü il tarixli "Taym” ("Time”) jurnalından götürüb detallarıyla "Münhendə bir cami” kitabına köçürən yazar Yan Consona görə, Kral Səud amerikalıların tövsiyəsilə vəziyyətdən şikayət etmək istəyən Sovet səfiriylə görüşdən imtina edib. "Taym” jurnalına görə, bu hadisə Rusiyadakı əsarətdən Qərbə qaçmış müsəlmanların səmimi üsyanıdır. Sonradan ortaya çıxır ki, bu, MKİ-nin (CIA) Sovetlərə qarşı müsəlmanlar üzərindən başlatdığı ilk açıq, təşkil olunmuş hadisədir. MKİ-nin bu təbliğat hərəkətinə qatılanların biri Hamid Raşid, digəri isə Ruzi Nəzər olub.

Son üç-dörd ilini keçirdiyi Sidedə vəfat edən Nəzərin xəbərini telefonla Ənvər Altaylıdan alanda ağlımdan ilk keçənlər arasında elə bu Məkkə hərəkatı da vardı. Özü də bir kəşfiyyatçı, köhnə MİT işçisi olan Altaylı 2013-cü ildə "Ruzi Nəzər – MKİ-nin türk casusu” kitabını yazmışdı.

Ukrayna cəbhəsində

Altaylı kimi Nəzər də özbək əsilli idi. 1917-ci ildə Fərqanə vadisində Margilan şəhərində doğulmuş, Daşkənd Universitetində iqtisadiyyat və kimya üzrə təhsil almışdı. 1941-ci ildə Almaniya Sovet İttifaqına hücum edəndə hərbi xidmətə çağırıldı və Ukrayna cəbhəsinə göndərildi. Burada həyatının gedişatını dəyişdirən bir şey oldu - o, Ukrayna milliyyətçilərilə tanış oldu. Ukraynadakı rus nifrəti o dərəcədəydi ki, onlar Moskvaya qarşı faşist işğalçı qüvvələri ilə əməkdaşlığa girib arxa cəbhədə döyüşürdülər.

Elə həmin vaxtlarda nasistlər Sovetlərdəki etnik qrupları rus millətçiliyinə qarşı öz sıralarında təşkilatlandırma siyasətinə başlamışdılar.

Ruzi Qırmızı Ordu formasını çıxardı, Vermaxt formasını geyindi. Artıq Türküstan Legionunun zabiti idi.

Bundan 6-7 il əvvəl danışarkən "Mən heç SS olmadım” – demək ehtiyacını duydu, "Faşist də olmadım, amerikalılar kimi onlarla ruslarla mübarizə aparmaq üçün əməkdaşlıq etdim”.

Almaniya məğlub olanda amerikalılarla əməkdaşlıq edən başqaları da var idi. Adolf Hitlerin Hərbi Kəşfiyyatının başçısı Reynhard Gehlen Mərkəzi və Şərqi Avropa, Rusiya, Yaxın Şərq, Orta Asiya və Qafqazdakı bütün casus təşkilatları ilə birlikdə Amerikanın sıralarına keçdi. MKİ belə quruldu, Ruzinin MKİ karyerası də belə başladı.

Türkeşlə dostluğu

Nəzər Münhendə iki təbliğat radiosunun qurulmasına dair tapşırıq aldı: "Azad Avropa Radiosu” Şərqi Avropa və rusyönlü, "Azadlıq Radiosu” isə Orta Asiya və Qafqazyönlü verilişlər yayımlayırdı. Bir müsahibəsində "Amerikanın səsi kimi idimi?” – deyə soruşdum. "Yox”, – dedi özbək vurğusu ilə: "Amrıkanın Avazı leqal nəşrlər edər idi, biz daha başqa işlərdik”.

Vaşinqtonda olduğu illərdə türkçülüyə meyilli türklərlə təmas yolları axtardı. İlk tanış olduğu adam Türkiyə səfirliyinin Mətbuat nümayəndəsi Altemur Qılınc oldu. Onun vasitəsilə NATO-da əlaqələndirici zabit olaraq Pentaqonda bir türk zabiti ilə tanış oldu: Alparslan Türkeş. Türkeş onsuz da türkçülüyə görə yatıb çıxmışdı – illərlə davam edən dostluqları belə başladı.

Bir də Türkiyə illəri var Nəzərin, hansı ki həm öz karyerasının, həm də Türkiyənin ən qaranlıq illəridir. 1959-cu ildə – 1960 çevrilişindən əvvəl gəldi, 1971 çevrilişindən sonra getdi. 

Rəsmi vəzifəsi belə qulağa qeyri-adi gəlirdi: Nəzər Sovetlərlə mübarizə mövzusunda ABŞ-ın Ankara səfiri ilə Amerika hərbi heyəti arasındakı əlaqə məmuru idi.

Amma yalnız əsil məsuliyyət sahəsi olan Sovet coğrafiyasındakı anti-kommunist fəaliyyətlərlə məşğul olmurdu. Türkiyədə qeyri-hökumət, media, universitet və idarələrdə kommunizmlə mübarizəni və siyasətdə islamçı və milliyyətçi axınların yüksəlməsini təmin etmək üçün yüksək büdcəli fondlar da onun idarəsi altında idi.

Altaylı kitabında 12 Mart 1971-ci il çevrilişindən əvvəl 9 Mart çevriliş cəhdi ortaya çıxan Camal Madanoğlunun belə Nəzər ilə əlaqəyə keçməyə çalışdığını yazıb.

Sovetlər Əfqanıstanı işğal edəndə Nəzər onlara qarşı islamçı qəbilə rəhbərlərinin bir müqavimət hərəkatı yaratmaqlarına cəhd göstərməkdə ön sıralarda idi. Mücahidlər Sovetləri məğlub etdi – Sovetlərin yıxılmasında pay sahibi oldu, amma o mühitdə ortaya çıxan Taliban, Əl Qaidə kimi təşkilatlar bu gün dünyaya köks ötdürür.

Bu günlərə asan gəlmədik – Nəzərin də bunda payı var. Soyuq müharibənin döyüşkən casuslar nəslindən (gizli sağ qalıb yaşayanı yoxdursa) sonuncusuydu.

Nəzəri kitabını yazmağa razı etmək üçün çox səy göstərdim. Altaylı bir qismini yazdı. O isə həmişə qızının yazmasını istəyərdi. Qızı, baş rolunu Rassel Krounun oynadığı "Ağıl oyunları” filminin romanını yazan Silvia Nəzərdir.

"Əsil adı Zülfiyyədir” – dedi bir müsahibəsində: "Amma amrıkalılar asan söyləsin deyə, Silvia dedik”.  (axar.az)