Təxminən 1 il müddətində dünyanı cənginə alan və mütəxəssislər tərəfindən ikinci dalğası yaşanıldığı deyilən COVID-19 virusu hələ də alimlər, tibb işçiləri tərəfindən tam tədqiq olunmayıb. Hər ötən gün can almaqda davam edən bu virusun məhv olma müddəti barədə də dəqiq məlumatlar yoxdur. Yalnız son həftələrdə vaksinasiya barədə daha çox xəbərlərin dolaşması az da olsa, müəyyən ümidlər yaradır. Məsələn, hazırda əsas suallardan biri budur ki, adıçəkilən virus necə məhv olacaq – vaksin vasitəsilə, ya öz-özünə, təbii yolla zəifləyərək? Hər halda bu kimi məsələlərə konkret cavablar yoxdur. Mövzunun aktuallığını nəzərə alaraq, 1995-ci ildən Rusiya Federasiyasının Yakutiya şəhərində yaşayan soydaşımız, keçmiş sumqayıtlı həkim Rahib Süleymanovla bu ümumbəşəri bəla haqqında söhbət aparmaq qərarına gəldik. Həmsöhbətimizlə koronavirusun xüsusiyyətləri, xəstəliklə mübarizədə Rusiya və Azərbaycan səhiyyəsinin oxşar və fərqli cəətlərindən danışmışıq. Müsahibəni olduğu kimi təqdim edirik.

 

HAŞİYƏ: Süleymanov Rahib Rəşid oğlu 1992-ci ildə Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetini fərqlənmə diplomu ilə bitirmiş, 1992-1994-cü ildə adıçəkilən universitetin Uşaq xəstəlikləri fakültəsini, daha sonra aspiranturanı bitirmişdir. O bundan sonra tibb texnikumunda pedaqoji fəaliyyət göstərmiş, eyni zamanda həkimlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur. 1996-cı ildən Rusiya Federasiyasının Saxa Yakutiya şəhərindəhəkim kimi fəaliyyətə başlamışdır. Həkim infeksionist və nevroloq olan Rahib Süleymanov hazırda sözügedən şəhərdə təcili tibbi yardım sistemində çalışır.

- Virus haqqında ilkin olaraq nə bilirik?

Əslində koronavirus infeksiyası 1960-cı ildəartıq elmə məlum idi. İnfeksiyanın özü virusla bakteriya arasında dayanıb. Çəkisinə və DNK tərkibinə görə virus etiologiyalı olduğu hesab olunur, lakin həcminə görə viruslardan böyük mikroorqanizmdir.

- Təbii olaraqbir sual yaranır, 60-cı illərdən məlum olan bu koronavirus infeksiyası bu müdddət ərzində niyə özünü göstərməyib?

- Yaxşı sualdır. Cavabı da sadədir. Çünki həmin ştamplar patogen olmayıb, yeni bir infeksiya yaratmaq gücünə malik deyildi. Virusun ilk yayılmağa başladığı dönəmdə inamsızlıqlar oldu, hətta tibb işçilər arasında da bu virusa inanmayanlar tapıldı. Bəs buna səbəb nə idi, niyə insanlar virusu ciddi qəbul etmək istəmədilər? Elə ən böyük bəla da bundan yarandı. İlkin olaraq, noyabr ayında Çin Xalq Respublikasında bu infeksiya tapıldıqdaməlumatlar verildi, lakin çatdırılan məlumatlar çox gülünc vəziyyətdə idi. İstənilən tibbi təsəvvürləri olanbir insan üçün bu məlumatlar inam yaratmırdı. Sonrakı məqamlar bunu bir daha təsdiq etdi. İstənilən sahənin öz mütəxəssisi var. Mütəxəssis dilindən eşidilən məlumata daha çox inam yaranır. Virus haqqında isə, iqtisadçılar və siyasətçılər daha çox danışdı, bəzən tibb mütəxəssislərinə imkan verilmədi danışmağa. Əsas rol siyasətçilərə verildiyindən əhali arasında virusa inamsızlıq artdı, etibar azaldı. Daha sonra infeksiyanın yoluxma halları mübahisə predmetinə çevrildi. İlkin olaraq deyildi ki, infeksiya hava damcı yolu ilə yayılır, daha sonradan ilkin mənbə olaraq yarasa əti yemək göstərildi. Burda artıq qida və kontakla yayılması əsas gətirildi. Artıq böyük bir kütlə arasında inamsızlıq yarandı ki, tibb işçisi olaraq inanmayanlardan biri də mən olmuşam. Xəstəlik artıq geniş vüsət alanda pinevmoniya ilə qarşılaşdırıldı. Hər bir virus hər zaman pnevmoniya törətmir. İstər fiziki əlamətlərinə görə, istərsə də dinləmək yolu ilə ağ ciyərin hansı nahiyələrində bərkimə olduğunu təyin etmək olur. Bu əlamətlərin heç biri yoxdur və pnevmoniyanı rentgen göstərir. İstənilən iltihablaşmış sahə rentgen şüaları vasitəsi ilə aşkar olunmaya bilir. Lakin koronavirusdan dünyasını dəyişmiş xəstələrə anotomik baxış zamanı ağ ciyər damarlarının zədələndiyi aşkar edilib. Hətta məndə virusa yoluxmuş xəstələrdə beyin damarları və vəzləri, digər orqanlarda gedən dəyişiklərə aid faktlar var. Son nəticədə orqanlarda damarlarda qidalanma pozulması, damarların tutulması və toxumaların zədələnməsi ilə ölüm baş verir. İnamın olmaması ilə müalicə protokolunda çox böyük səhvlərə yol verildi. Virus etiologiyalı sayaraq, bakteriya etiologiyasının qoşulmasını inkar edərək antibakterial preparatlardan istifadə olunması da şübhə yaratdı. Geniş spesifikli antibiotiklərdən istifadənin sonrakı fəsadları daha ağır olur.

 

 

- COVID-19 virusunun "insan beyninin məhsulu” olması fikri də var...

- Hazırda koronavirusun 3 patogen ştampından söhbət gedir. Son günlərdə Çində həmin o infeksiya ocağında ilkin olaraq virusoloji elmi tədqiqat inistitutunun araşdırmalarına əsasən yeni bir patogen növ təyin olunub. Onun da yayılmasında vasitəçi yarasa göstərilir. Amma burada insan əlinin olması da inkar olunmur. İndiyə kimi zərərsiz olan bir virus, xəstəlik yaratmayan koronovirus infeksiyası birdən-birə aqressiv bir formaya keçdi. Çox güman ki, hibrid bir infeksiyadır və burada insan əli var. Hibrid hər zaman qarışıqdır, bunu əvvəlcədən planlaşdırıb, nəticələri haqqında fikir söylmək olmur. Proqnozlaşdırma çox çətindir. İlkin məlumatlara görə Çindəlaboratoriyada koronavirus infeksiyası ilə QİÇS virusunun birgə işləyərək QİÇS-ə qarşı vaksin hazırlanmalı idi. Çox güman ki, koronavirusun digər ştampları da hazırlanan vaksindən çıxıb və hibriddir.

- Rahib həkim, infeksiyanın yayılmasının qarşısının effektiv şəkildə alınması barədə nə deyə bilərsiniz?

- İnfeksiyanın yoluxmasında ən böyük ehtimal hava damcı yolu ilə yayılmasıdır. Virus ilkin olaraq Çində tapıldı. Dünyada ən sıx əhalisi olan bir ölkədə qısa bir müddətdə epidemiyanın qarşısını ən azından öz ölkələrində almaq mümkün oldu. Güclü tədbirlər həyata keçirilidi, hava damcı yolu ilə ötürülən infeksiyaların qarşısının alımmasında praktik olaraq əsas infeksiya ocağını izolyasiya etmək, kontaktda olanların hər birini məcburi olaraq klinik əlamətlər meydana gələnə kimi karantində saxlamaq, təması minimuma endirmək lazımdir. Çin infeksiyanın yayılmaması üçün bunu qısa müddətdə ciddi rejimlə etdi. Bəs bizdə nə üçün alınmır? Birinci olaraq inamsızlıq, ikinci olaraq isə, ciddi rejimlərə əməl olunmaması. Bütün sistemlər səfərbər olunmalı idi. İstər daxili işlər şöbələri, istər səhiyyə nazirliyinin müxtəlif tibbi ocaqları. İnfeksiyanın yayılmasının əsas səbəblərindən biri də məhz səhiyyə sistemində işin düzgün qurulmamasıdır.COVID-19 infeksiyasının risk qrupuna daxil olan xəstəliklərin özünəməxsus əlamətləri var. Birinci növbədə əgər xəstədə ilkin olaraq hər hansı bir əlamətlər meydana gəlirsə - güclü baş ağrısı, qoxu hissinin itməsi,temperaturun olması, burun tutulması, boğazın qıcıqlanması, öskürəyin meydana gəlməsi- əsasən quru öskürəyin olması,bədənin, xüsusən də kürək nahiyəsinin ağrıması- əsasən əzələlərdə və sümüklərdə ağrının olması trombların nəticəsində meydana gəlir. Əhali maarifləndirilməlidir ki, belə halları özündə müşahidə edərsə, birinci növbədə yasadığı ərazinin poliklinikasına – sahə həkiminə müraciət etməlidir. Poliklinikda düzgün iş rejimi təşkil olunmalıdır. Planlı rejimlərin hamısı bir kənara qoyulmalıdır . Poliklinikada 10 sahə həkimi varsa, onlardan 4-nü məhz koronavirus xəstəliyinin risk qrupuna aid olan xəstələrin çağırışına getmələri üçün ayırmaq lazımdır. Çağırışa getdiyi zaman mütləq bütün epidemioloji əməllərə riayət etməlidir. Xəstəni ilkin olaraq müayinə edən həkim burun və boğazdan yaxma götürərək, simptomatik və patogenetik müalicə təyin etməli, habelə analizin cavabını gözləməlidir. Sonrakı mərhələdə diaqnostik məqsədlə xəstə kompüter tomoqrafiyasına (KT) göndərilir. Bütün müalicə ümumi olaraq qanda oksigenin təzyiqinin (saturasiyanın) nəticəsinə əsasən aparılır. Sahə həkimi bir gün ərzində 20 xəstənin müayinəsinə gedirsə, hər birində kostyumları, maska və əlcəyi dəyişilməlidir. Çünki miqrasiya edən tibb işçiləri virusun yayılmasında daha çox rol oynayır. Yüngül öskürək, aşağı temperaturla təcili yardım briqadası çağırılmamamlıdır. Hazırda əsas yoluxma hava damcı, əsasən də damcı yolu ilədir.Danışan və ya asqıran zaman ağız boşluğunda olan tüpürcək damcıları 1 metrdən artıq havada uça bilir, ona görə də sosial məsafəyə mütləq əməl olunmalıdır. Amma bu virusun kontakt və qida yolu ilə də yoluxması barədə faktlar var. Yenə də 90 faiz yoluxma damcı yolu ilə baş verir. Ona görə də mütləq sosial məsafə gözlənilməli, maskadan düzgün istifadə edilməlidir. Xəstəliyin klinik mənzərəsinə diqqət etsək, gözlərdə qaşınma və qıcıqlanma müşahidə edərik. Bu da sübut edir ki, virus gözün selikli qişasından da yoluxa bilir. Eynək istifadə edənlərdə xəstəliyin 5 faiz daha az yoluxması buna bariz nümunədir. Uşaqlarda böyüklərə nisbətən virus həzm yolunun zədələnməsi, yəni qarında ağrılar və ya qusma şəklində, tempraturun olmaması ilə müşahidə olunur.

 

 

- Digər sual doğuran məqamlardan biri də koronavirusun bəzilərində yoluxma ehtimalının yüksək, bəzilərində isə aşağı olmasıdır. Bunu nə ilə əlaqələndirərdiniz?

- Bu, bir daha sübut edir ki, COVID-19 təbiətin yaratdığı təbii xəstəlik deyil, bir xəstəlik-hibriddir. Diqqət etsəniz, görərsiniz ki, hər bir millətin özünəməxsus yoluxma həssaslığı var. Sosial qruplara görə də yoluxmalar arasında fərqlər var, siqaret çəkənlər arasında yoluxma ehtimalı aşağıdır. Bunlar hamısı sübut edir ki, bu xəstəlik xarici faktorlara çox həssasdır. İstər kimyəvi, istərsə də fiziki faktorlar bu virusun verulentliyini qat-qat aşağı salır. İnfeksiya bədənə daxil olur, lakin infeksiyon xəstəlik yaratmır. İmmunitet bu virusun bədəndə yayılmasında çox az rol oynayır. Tüstü, isti su bu xəstəliyin verulentlik qabiliyytini çox aşağı salır. Ən yaxşı profilaktik tədbirlərdən biri də tüstüdür. Əsas qorunma yolları - birbaşa təmasdan qaçmaq, sosial məsafəni qorumaq, əhalinin sıx toplaşdığı qapalı yerlərdə (çünki elə məkanlarda 10-15 dəqiqə kifayətdir ki, infeksiyon yükü götürüb yoluxasan) 10 dəqiqədən artıq dayanmamağa çalışmaqdır. Əllər tez-tez yuyulmalıdır. Əllərin hara toxunubsa yumadan üzünüzə, gözünüzə toxunmamalılsınız. Maskadan istifadəyə diqqət etmək lazımdır. Maskanın içindən ağ parça, bint qoyub, tez-tez dəyişmək də tövsiyə edilir. Spirtli salfetlərdən gündə 2-3 dəfə maskanın içəri tərəfində qoyub nəfəs almaq da faydalıdır. İstənilən bağlı məkanda uzun müddət qalmısınızsa, həmin spirtli salfetlə üzün hər bir nahiyəsini - qaşlar, alın, qulaqlar və burunun içini təmizləyin. Evə gəldikdən sonra isə ətirli bitkilərdən olan üzərlik yandırmağınız yaxşı olardı. Tüstü virusun verulentliyini aşağı salmaq qabilliyətinə malikdir.

Xədicə Səxavətqızı

Xeberle.com

 

Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.